Μια συζήτηση
Γεώργιος Γιατρομανωλάκης
επίκ. καθηγητής της κλασικής φιλολογίας
στο πανεπιστήμιο Αθηνών
Σε ένα κλασικό βιβλίο για την Αρχαία Ελληνική Τραγωδία (που λίγοι το συμβουλεύονται πιά στις μέρες μας) στην Γέννηση της Τραγωδίας του Φ. Νίτσε διαβάζουμε (σε μετάφραση του Κ. Μεραναίου) ότι «η πιό πονεμένη μορφή της ελληνικής σκηνής, ο δύστυχος Οιδίποδας, επινοήθηκε απ' τον Σοφοκλή ως ο ευγενικός και γενναιόψυχος άνθρωπος, ο καταδικασμένος, παρά τη σοφία του, στην πλάνη και την αθλιότητα [...] ο μύθος ψιθυρίζει στο αυτί μας πως η σοφία, κι ακριβώς η διονυσιακή σοφία, είναι μία παρα φύση βδελυγμία· πως εκείνος, που με τη γνώση του, γκρεμίζει τη φύση στην άβυσσο του μηδενός, θα πρέπει, περιμένοντας, να δοκιμάσει πάνω στο ίδιο το κεφάλι του τα αποτελέσματα της αποσύνθεσης της φύσης, η αιχμή της σοφίας γυρίζει πάλι εναντίον του σοφού· η σοφία είναι έγκλημα κατά της φύσης (69 - 71).
Απέναντι σε αυτή «τη δόξα της παθητικότητας», όπως χαρακτηρίζεται η περίπτωση που ανήμπορου (ή αρνούμενου) να αντιδράσει Οιδίποδος, ο Φ. Νίτσε τοποθετεί και συγκρίνει «το φωτοστέφανο ενεργητικότητας» που περιβάλλει τον αισχυλικό Προμηθέα. «Εκείνο» γράφει 71 κε.. «που ο στοχαστής Αισχύλος ήθελε να μας πεί εδώ, που όμως ωσάν ποιητής μας άφησε μόνο να το προαισθανθούμε με το σύμβολο, ο νέος Γκαίτε μας το αποκάλυψε σ' αυτά τα τολμηρά λόγια του Προμηθέα του:
Κάθομαι εδώ και πλάθω τους ανθρώπους σύμφωνα με τη μορφή μου. Μία ράτσα που μου μοιάζει, για να πονάει και να κλαίει, για να χαίρεται και να απολαμβάνει, και για να μή σε σέβεται, όπως κι εγώ!
Ο άνθρωπος, ανυψούμενος ίσαμε τον Τιτάνα, κατακτά για τον εαυτό του τον πολιτισμό του κι αναγκάζει τους Θεούς να συμμαχήσουν μαζί του, γιατί χάρη στη σοφία, που είναι δική του, κρατάει στα χέρια του την ύπαρξη των Θεών και τα όρια της εξουσίας τους. Το θαυμαστότερο όμως που υπάρχει στο ποίημα αυτό του Προμηθέα, που (στη θεμελιώδη του σκέψη) είναι ο αληθινός ύμνος της ασέβειας, είναι ακριβώς το βαθύ αισχύλειο συναίσθημα της δικαιοσύνης. Απο τη μια η απροσμέτρητη οδύνη του τολμηρού «ερημίτη» κι απ' την άλλη, η θεία αθλιότητα, το προαίσθημα του «λυκαυγούς».
Διάλεξα να αρχίσω το θέμα μου με αυτές τις εξαιρετικά ενδιαφέρουσες και προκλητικές συνάμα απόψεις του Νίτσε σχετικά με την ενεργητική συμπεριφορά του Προμηθέα επειδή πιστεύω οτι σε αυτή την τραγωδία του Αισχύλου (όπως φυσικά και στη σοφόκλεια Αντιγόνη) μπορούμε να δούμε δραματοποιημένη μια δραστηριότητα που θα μπορούσε να θεωρηθεί ως πράξη αντιστάσεως και ανταρσίας απέναντι στην εξουσία (για να μείνουμε σε αυτήν τουλάχιστον τη διάσταση). Μολονότι, όπως ελπίζω θα δείξω, η έννοια της αντιστάσεως (όπου περιλαμβάνεται και το συναφές δικαίωμα) δέν ευρίσκεται στην αρχαία Τραγωδία, εδώ στον Προμηθέα (όπως και στην Αντιγόνη) έχουμε την πλήρη ανάπτυξη ενός μοντέλου συμπεριφοράς του τραγικού ήρωα που ορθώνεται απέναντι σε μια Τάξη πραγμάτων στον βαθμό της αντίστασης ή ακόμη και της ανταρσίας.
Ο τιτανικός Προμηθέας βρίσκεται αντίθετος σε μια Εξουσία, παραμένει ανένδοτος στις αρχές του και αντιστέκεται με όλες του τις δυνάμεις απέναντι σε άδικη και σκληρή (όπως περιγράφεται) μορφή εξουσίας, προκειμένου να υπερασπισθεί ένα αίτημα καθολικής σημασίας και σπουδαιότητας. Δρά με πλήρη συνείδηση και προκαλεί υβριστικά το αντίπαλον κράτος καταδικάζεται για αυτή του την αυθάδεια και ανευλάβεια, υφίσταται τα φοβερότερα μαρτύρια και οδηγείται (τουλάχιστον στη φάση αυτή της τριλογίας) στη σωματική εξόντωση, στο πάθος κατα την αριστοτελική έννοια του όρου.
Όμως υπάρχουν κάποιες διαφορές ανάμεσα στα δύο δράματα. Η δράση του Προμηθέα και η όποια αντίστασή του κινείται στις σφαίρες των Ουρανών.
Το επίπεδο συγκρούσεως βρίσκεται μάλλον στη σφαίρα του κοσμολογικού και λιγότερο του πολιτειακού συστήματος (χωρίς ωστόσο να ελλείπουν οι αντίστοιχοι συμβολισμοί και υπαινιγμοί. Ο λόγος της τιτανικής ανταρσίας είναι η τιμή που δείχνει ο Τιτάνας στους ανθρώπους, η φιλανθρωπία του. Αντίθετη η Αντιγόνη δρά μέσα στα όρια της Πόλεως και ο λόγος για τον οποίο έρχεται σε σύγκρουση με τις εξουσιαστικές δυνάμεις της γής έχουν σχέση με τον Ουρανό ή και με τους θεϊκούς νόμους. Επιπλέον η πράξη της αντιδράσεως ή αντιστάσεως στον Προμηθέα Δεσμώτη έχει συντελεσθεί εκτός του δράματος και απλώς παρακολουθούμε τον κολασμό του Αντάρτη Θεού. Στην Αντιγόνη η αντίσταση εκδηλώνεται εντός του δράματος και επομένως μπορούμε να παρακολουθήσουμε και τη συλλογιστική της, όπως αυτή εκφράζεται εν θερμώ. Έτσι τα δύο αυτά δράματα μοιάζουν να συμπληρώνει το ένα το άλλο και μας παρέχουν τις καλύτερες (άν όχι τις μοναδικές) ιστορίες δραματοποιημένης αντιστάσεως.
Ωστόσο, προτού δούμε από πιο κοντά αυτό το μοναδικό είδος συμπεριφοράς του Προμηθέα και της Αντιγόνης, θα επιθυμούσα να σταθούμε λίγο και να θυμηθούμε ορισμένες θεμελιώδεις έννοιες της τραγωδίας (μέσω φυσικά του Αριστοτέλη). Έτσι, πιστεύω, θα μπορέσουμε να κατανοήσουμε βαθύτερα και πληρέστερα το θέμα μας και ίσως καταλάβουμε γιατί η έννοια της αντιστάσεως και το δικαίωμα αντιστάσεως, όπως το εννοούμε σήμερα, δέν φαίνεται να απασχολεί πολύ τους τραγικούς, αντίθετα απο ό,τι συμβαίνει στη σημερινή λογοτεχνία. Αλλά και γενικότερα εξετάζοντας την ΑΕ Λογοτεχνία (το έπος λχ ή τη λυρική ποίηση) βρίσκουμε πως η έννοια της αντίστασης (όπως γίνεται αντιληπτή μέσα στα πλαίσια του δημόσιου δικαίου) δέν απασχολεί πολύ τους αρχαίους Έλληνες συγγραφείς. Μπορούμε μάλιστα να υποστηρίξουμε (μιλώντας πάλι γενικά) οτι η έννοια της κρατικής εξουσίας αντιμετωπίζεται στην αρχαία ελληνική λογοτεχνία, όπως τούτο φαίνεται στο έπος, στη λυρική ποίηση και στο δράμα, αδιάφορα. Δέν αναφερόμαστε φυσικά στην αντίθεση των Ελλήνων απέναντι στα βαρβαρικά καθεστώτα, βλ. λχ τους Πέρσες ή στις πολιτειακές επαναστάσεις και στις συνακόλουθες ανατροπές των πολιτικών συστημάτων. Η πολιτειακή εξουσία, όπως λχ περιγράφεται στην τραγωδία, δέν κρίνεται απο τη μορφή της. Δέν ενδιαφέρει δηλαδή το πολιτειακό σύστημα μέσα στο οποίον συντελείται η τραγική πράξις, μολονότι η Τραγωδία είναι γέννημα της Δημοκρατίας.
Η εξουσία κρίνεται (όταν κρίνεται) απο τον τρόπο με τον οποίον ασκείται και ειδικότερα απο το βαθμό καταχρήσεώς της. Ποτέ δέν τίθεται θέμα αλλαγής του καθεστώτος.
*
Ας δούμε πρώτα κάποιες θεμελιώδεις αρχές της Τραγωδίας. Και ας ξεκινήσουμε ορίζοντας την Τραγωδία με ένα δικό μας τρόπο, απλούστερο και διαφορετικό απο τον γνωστό αριστοτελικό ορισμό: μπορούμε λοιπόν να πούμε οτι η τραγωδία αποτελεί ένα ολοκληρωμένο σύστημα λόγου και λογικής, ένα απο τα ανώτατα είδη της Αρχαίας Ελληνικής Λογοτεχνίας. Έχει καθορισμένη μορφή, κοινή θεματική, γνωστό (λίγο - πολύ) περιεχόμενο και σαφείς στόχους: Κάθε φορά ο τραγικός ποιητής διαχειρίζεται με τρόπο δραματικό (σκηνικό) ένα γνωστό υλικό (μυθολογικού χαρακτήρος) για να δείξει μέσα απο τη δραματική πορεία των πραγμάτων τους εντελώς συγκεκριμένους σκοπούς του. Οι σκοποί αυτοί δέν είναι παρά παιδευτικοί και ψυχαγωγικοί (με την ευρύτερη σημασία του όρου). Το τέλος της τραγωδίας, η ηδονή της τραγωδίας, προκύπτει μόνο μέσα απο την ανέλιξη του συγκεκριμένου μύθου και έγκειται στο εξής (κατα παράφραση του αριστοτελικού ορισμού): Να φανερωθεί ΠΩΣ μέσα απο το φρικτό και το βέβηλο, ΠΩΣ μέσα απο το ακάθαρτο και το φοβερό είναι δυνατόν να προκύψει μια νέα, αγαθή κεκαθαρμένη κατάσταση και τάξη. ΠΩΣ ο άνθρωπος μπορεί να μάθει απο τα παθήματα και τα λάθη του. ΠΩΣ άγεται στο φώς, στη γνώση και στην αλήθεια μέσα απο μια σκοτεινή περίοδο δράσης.
Μελετώντας τα όσα λέει ο Αριστοτέλης στην Ποιητική του σχετικά με την εσωτερική δομή της τραγωδίας, σχετικά δηλ. με τα στοιχεία που απαρτίζουν το ποιόν της, παρατηρούμε οτι εκείνο που τονίζεται συνεχώς είναι η προτεραιότητα του μύθου, η πράξις ή σύστασις πραγμάτων. Ό,τι βαραίνει στην τραγική πράξη δέν είναι ο ήρωας, το συγκεκριμένο πρόσωπο, αλλά ολόκληρο το σύστημα μέσα στο οποίο ζεί και ενεργεί ο ήρωας. Τον τραγικό ποιητή ενδιαφέρει το πλέγμα και ο ρούς των συμβάντων, όχι οι πράκτορες αυτών των ενεργειών.
Οι ήρωες, οι δρώντες χρειάζονται μόνο για να φέρουν σε πέρας και να διεκπεραιώσουν μια κατάσταση.
Όμως για να μπορέσουν τα όντα αυτά να ανταποκριθούν στον ρόλο τους πρέπει να
διαθέτουν ορισμένες ιδιότητες, τις οποίες ο Αριστοτέλης περιγράφει επ' ακριβώς. Ο ήρωας δέν πρέπει να είναι ούτε επιεικής ούτε μοχθηρός αλλά ο μεταξύ [..] τούτων λοιπός. Όλοι τους είναι επιφανείς με αναγνωρίσιμο κοινωνικόν όγκον και μέγεθος. Κυρίως όμως διαθέτουν ήθος δηλ. χαρακτήρα ιδιαιτέρας ποιότητας και διάνοια δηλ. αυξημένες ικανότητες διαλεκτικού και λογικού τύπου. Και το ήθος και η διάνοια του ήρωα έχουν σχέση με την ποιότητα των ενεργειών του. Ειδικότερα: τόσο το ήθος όσο και η διάνοια καθορίζουν και κινητοποιούν την προαίρεσιν του ήρωα, θέτουν δηλαδή σε ενέργεια τη βουλευτικήν όρεξιν των εφ' ημίν, που είναι η θέληση, η έλλογη απόφαση του ήρωα να δράσει. Συνεπώς, για να χαρακτηρισθεί κάποιος ήρωας τραγικός οφείλει να παίρνει αποφάσεις και να δρά στηριζόμενος στο ήθος και στη διάνοιά του.
Είναι φυσικόν λοιπόν οτι ακριβώς εδώ, σε αυτή τη βουλευτική όρεξη του ήρωα να αποφασίσει και να πράξει, έγκειται η έννοια του τραγικού.
Κάθε απόφαση και συνεπώς κάθε δράση του ήρωα (που ως απο τη φύση του έχει πεπερασμένες γνωστικές δυνατότητες) κινδυνεύει να τον οδηγήσει εις αμαρτίαν τινά σε ένα σφάλμα λογικής εκτιμήσεως, στον κίνδυνο της καταστροφής. Ο τραγικός ήρωας έχει τοποθετηθεί μέσα στο τεχνητό και αδήριτο περιβάλλον του τραγικού μύθου με ένα σκοπό: να δοκιμασθεί (χάριν των θεατών) η ορθότητα των πράξεών του και να φανερωθούν (και μάλιστα επάνω στο σώμα του) οι ολέθριες συνέπειες της εσφαλμένης αποφάσεώς του. Η τραγωδία ως θέατρο και θέαμα είναι μίμησις πράξεως του βίου, τεχνική κατασκευή πραγμάτων (σύστασις πραγμάτων). Είναι, για να το πούμε αλλιώς, μια in vitro εργαστηριακή κατάσταση, όπου ο ποιητής δημιουργεί «ρόλους» μέσα σε ένα τεχνητό περιβάλλον που προσομοιάζει στον βίο με σκοπό το θέαμα και το μάθημα.
*
Το ερώτημα στο οποίο πρέπει να απαντήσουμε ύστερα απο αυτά είναι: πόσο συχνά ο τραγικός ήρωας παίρνει την απόφαση, πόσο συχνά έχει την προαίρεσιν να δράσει προβάλλοντας κάποια μορφή αντιστάσεως.
Πόσο συχνά έχουμε τη δυνατότητα να δούμε μέσα στην Τραγωδία τους ήρωες να προβαίνουν σε πράξεις «αντιστασιακού» χαρακτήρος. Πού και πώς προσβάλλεται και γνωστοποιείται αυτό το «Δικαίωμα Αντιστάσεως»;
Ας δούμε κατ' αρχάς και ΤΙ επιβάλλεται να πράττουν οι τραγικοί ήρωες.
Άν πάρουν ως παράδειγμα τον Οιδίποδα Τύραννο την τραγωδία - πρότυπο για τον Αριστοτέλη, ο ήρωας, ο Οιδίπους, σε όλη την πορεία του δράματος και ΣΥΜΦΩΝΑ με την ανέλιξη των πραγμάτων αναζητεί τη γνώση, αναζητεί να αποκαλύψει τα κρυφά και τα άρρητα στην προσπάθειά του να θεραπεύσει το κακό της Πόλεως. Αυτή η ανεξέλεγκτη τάση προς γνώση, θα αποδειχθεί τελικά η αμαρτία, το λογικό σφάλμα του ήρωα και αυτό θα φέρει την καταστρεπτική λύση: το φώς που τυφλώνει (κυριολεκτικώς). Όμως εδώ περατώνεται τελικά το σχέδιο του τραγικού, εδώ επέρχεται η κάθαρσις (οτιδήποτε σημαίνει αυτό), αποκαθίσταται η τάξη πραγμάτων και επανέρχεται η ισορροπία.
Αυτό είναι σε γενικές γραμμές το πλαίσιο δράσεως του τραγικού ήρωα: άλλοτε κινημένος απο τον προσωπικό δαίμονα - ήθος, άλλοτε απο τη Μοίρα, άλλοτε απο Ανάγκη και προπατορικό Χρέος ο ήρως τείνει να αποκαταστήσει μια διαταραγμένη τάξη πραγμάτων, να λύσει την ύβριν και να θεραπεύσει το κακό. Όμως ακριβώς αυτή η διαδικασία θα τελειωθεί μέσα απο την αυτοκαταστροφή του ήρωα ή την καταστροφή των οικείων προσώπων του, δεδομένου μάλιστα οτι οι επιτυχημένες τραγωδίες είναι εκείνες που γίνονται εν ταις φιλίαις, ανάμεσα στα μέλη ενός οίκου.
Η αποκατάσταση της διαταραγμένης ισορροπίας και η συνακόλουθη επίπονη διαδικασία της καθάρσεως συντελείται πρώτα μέσα στα όρια της οικογένειας και στη συνέχεια εκτείνεται στα όρια της πόλεως. Για τούτο δέν θα μπορέσουμε να αντιληφθούμε το πολιτικό μήνυμα της τραγωδίας αν δέν κατανοήσουμε τη σχέση οίκου πόλεως που εξιστορεί.
Μέσα λοιπόν σε αυτά τα προκαθορισμένα όρια δράσεως ο ήρωας το μόνο που μπορεί να κάνει είναι να αναζητήσει το καλύτερο κατα την κρίση του (κατα την προαίρεσίν του), ασχέτως άν αυτό τον οδηγήσει στην καταστροφή. Κάποτε αντιλαμβάνεται το αδιέξοδο αλλά δέν φαίνεται ικανός ή διατεθειμένος να αντιδράσει, πολύ περισσότερο, να αντισταθεί στο πεπρωμένο και να αιτιολογήσει ένα τέτοιο δικαίωμά του. Όσες φορές ο ασταθής ψυχολογικά Ορέστης εκφράζει αμφιβολίες για τον ρόλο του, τίθενται σε εφαρμογή διάφορες διαδικασίες εξαναγκασμού (θρησκευτικού ή οικογενειακού τύπου) και η πράξη περατώνεται. Ο ρόλος του είναι (σύμφωνα με την έκφραση του Ε. R. Dodds) υπερκαθορισμένος και κατα κάποιο τρόπο η πορεία του μοιάζει να κινείται στα όρια του μοιραίου.
Θα μπορούσαμε λχ να θυμηθούμε εδώ το γνωστό σονέττο του Κ. Βάρναλης «Ορέστης».
Υπο αυτή την έννοια ο ήρωας ούτε έχει ούτε εκφράζει κάποιο δικαίωμα αντιστάσεως απέναντι στην προκαθορισμένη εντολή (απο όπου και άν προέρχεται).
Το μόνο του δικαίωμα που διαθέτει είναι να συνταχθεί αργά και επίπονα αλλά λογικά και συνειδητά προς το σκοτεινό και το άλογο, να αποδεχθεί ως υπεύθυνο όν, το αδιανόητο που η ίδια η ζωή εκφράζει και επιβάλλει.
Μέσα απο την ανέλιξη του τραγικού μύθου ο ήρωας αναγκάζεται τελικά να αποδεχθεί σε λογικό επίπεδο το αναπόφευκτο και εδώ, πιστεύω, έγκειται η διαφορά του τραγικού ήθους απο το μοιραίο ή απο τη μοιρολατρία: οτι ο ήρωας λογικοποιεί το άλογο, κατανοεί σταδιακά ο ίδιος το υπερλογικό ή το εξωφρενικό πληρώνοντας με το σώμα του. Ο Γκαίτε λέει οτι η σύγκρουση επάνω στην οποία είναι θεμελιωμένο το τραγικό δέν έχει περιθώρια συμβιβασμού.
Η Τραγωδία ασχολείται με προβλήματα που δέν έχουν λύσεις. Λύσε (λέει) το πρόβλημα και η τραγωδία θα χαθεί. Γιατί; Επειδή στις ιδανικές τραγωδίες (Ορέστεια, Οιδίπους Τύραννος, Ιππόλυτος, Βάκχες) αλλά και γενικά σε όλες τις Τραγωδίες, όπως έχει δείξει καλά ο D.
Page η σύγκρουση δέν εντοπίζεται ανάμεσα στο Άδικο και στο Δίκαιο.
Η σύγκρουση αφορά δύο ισοδύναμες και εξίσου «δίκαιες» καταστάσεις.
Όπως λέει ο Ορέστης στις Χοηφόρους 461) Άρης Άρει ξυμβαλεί, Δίκα Δίκα. Οι συγκρούσεις στην Τραγωδία γίνονται, όπως τούτο φαίνεται καλά στην Αντιγόνη ανάμεσα σε δύο αντίμαχες καταστάσεις Δικαίου.
Όμως αυτός ο παραλογισμός και η τραυματική διαδικασία που βιώνει ο δρών ήρωας και εμείς μαζί του ΔΕΝ είναι όπως πιστεύουμε, χωρίς λογική εξήγηση. Ούτε αποτελεί τούτο το παράδοξο το τέλος της τραγωδίας. Ο ήρωας φυσικά και δέν μπορεί να μεταβάλλει τα πράγματα.
Όμως μπορεί να κερδίσει αυτή τη γνώση του αμετατρέπτου. Μπορεί πολύ απλά να μάθει μέσα απο το πάθημά του (πάθος - μάθος). Ο άνθρωπος ευρίσκεται σε αδυναμία να διαφύγει, όμως έχει τη δυνατότητα (και τη δόξα) να μάθει και να μελετήσει αυτή την αδυναμία. Η τραγωδία ούτε αρνείται ούτε απορρίπτει το άλογο και το αναπόφευκτο, που παρατηρείται συνεχώς στον βίο. Ούτε έχει ως μέλημά της να καταδικάσει το αδιέξοδο του βίου. Ο απώτερος σκοπός της, το τέλος της είναι να μας μυήσει στο αναπότρεπτο, να μας διδάξει το υπερλογικό, να μας εξοικειώσει με αυτές τις παράλογες και αφόρητες καταστάσεις.
Αυτό λοιπόν είναι το γενικό πλαίσιο μέσα στο οποίο δρά ο ήρωας και, επομένως, μέσα σε αυτό το πλαίσιο θα πρέπει να ερμηνεύσουμε και τις περιπτώσεις εκείνες κατα τις οποίες παίρνει την Απόφαση να αρνηθεί κάτι ή, σπανιότερα, να προβάλλει κάποια μορφή αντιστάσεως απέναντι σε μια εξουσιαστική απαίτηση. Σε αυτές τις περιπτώσεις η όποια άρνηση, αντίθεση ή αντίσταση αποτελεί μέρος του μύθου, της πλοκής όχι ιδιωτική απόφαση του 'Ηρωα. 'Η τουλάχιστον, ποτέ δέν εμφανίζεται τούτη η Απόφαση ως ιδιωτική. Η εξέλιξη του μύθου ορίζει οτι ο ήρωας οφείλει να προβεί σε τούτες τις ενέργειες. Η συγκεκριμένη πράξη αρνήσεως ή αντιστάσεως πρέπει να ερμηνευθεί μέσα στη λογική ενός υπερκαθορισμένου σκοπού τον οποίο όμως οφείλουμε να συνειδητοποιήσουμε για να αποκτήσει τελικά το νόημά του.
Στις περιπτώσεις αυτές, όπως λχ στον Οιδίποδα Τύραννο ή στην Αντιγόνη ο ήρωας καλείται εκ των πραγμάτων να προκρίνει ως τρόπο δράσεως την άρνηση ή την αντίσταση απέναντι σε μιαν εντολή ή διαταγή. Και αυτή του η απόφαση (ή προαίρεσίς του) να αρνηθεί την εντολή ή την όποια εξουσία θα τον οδηγήσει στο ίδιο αποτέλεσμα, όπως και η απόφασή του να ακολουθήσει μιαν εντολή. Άν ο Οιδίπους αντί να επιζητεί απεγνωσμένα την αποκάλυψη, εμφανιζόταν να αρνείται να εκτελέσει τις εντολές του Μαντείου, η πορεία των πραγμάτων, ο μύθος θα έπαιρνε μια τέτοια τροπή ώστε το αποτέλεσμα να είναι το ίδιο. Το όλο ζήτημα είναι θέμα οραματικού χειρισμού. Ο ήρωας άγεται στο ίδιο σημείο καταστροφής είτε επιλέξει να ακολουθήσει μιαν εντολή, είτε αρνηθεί να συμμορφωθεί προς κάποια εντολή. Απλώς στις περιπτώσεις όπου προβάλλεται κάποια άρνηση οι επιπτώσεις δηλ. ο κολασμός και η τιμωρία του ήρωα κατανοείται καλύτερα. Μας είναι πιο εύκολο να καταλάβουμε γιατί ένας ήρωας τιμωρείται επειδή αρνείται να πράξει κάτι ή να συμμορφωθεί προς κάποιες εντολές, παρά γιατί τιμωρείται και υποφέρει επειδή επιλέγει να εκτελέσει κάποια εντολή.
Πιστεύω λοιπόν οτι θα πρέπει να δούμε τις συγκεκριμένες πράξεις τους προμηθέα και της Αντιγόνης (όπως τις έχουμε ήδη περιγράψει) κάτω απο αυτό το ερμηνευτικό πρίσμα (αναγκαστικά ορισμένες πλευρές του έχουν απλοποιηθεί) τον στον Προμηθέα Δεσμώτη και την Αντιγόνη.
Προμηθέας
Ο Προμηθέας Δεσμώτης αποτελεί ένα μέρος μιας χαμένης Τριλογίας.
Τα δύο άλλα μέρη ήταν Προμηθέας Πυρφόρος και Προμηθέας Λυόμενος. Πέρα απο το γεγονός της γνησιότητας του Προμηθέα Δεσμώτη, δέν γνωρίζουμε επίσης την ακριβή σειρά των τριών τραγωδιών.
Κατ' άλλους η σειρά ήταν Πυρφόρος - Δεσμώτης - Λυόμενος -, κατ' άλλους Δεσμώτης - Λυόμενος - Πυρφόρος, οπότε αναλόγως έχουμε και διαφορετική ερμηνεία.
Υπόθεση
Το Κράτος και η Βία κατα διαταγή του Δία φέρνουν και αλυσοδένουν τον Τιτάνα Προμηθέα στους βράχους του Καυκάσου. Τους συνοδεύει και ο 'Ηφαιστος.
Ο λόγος; Έχει προδώσει το μυστικό της φωτιάς στους ανθρώπους. Με την έξοδό τους απο τη σκηνή, εισέρχεται ο Χορός των Ωκεανίδων, που ζητά να μάθει απο τον Δεσμώτη τους λόγους για τους οποίους τιμωρείται.
Ο Προμηθέας εκθέτει το ιστορικό, καταφέρεται με τολμηρή γλώσσα εναντίον του Δία και προφητεύει γι' αυτόν καταστροφή. Ο Ωκεανός συμβουλεύει τον Προμηθέα να μην προκαλεί. Στη συνέχεια έρχεται η Ιώ, μια άλλη τιμωρημένη. Ο Προμηθέας της προφητεύει όσα πρόκειται να συμβούν και αναγγέλλει τη μελλοντική λύση των δεινών της. Τελευταίος έρχεται ο Ερμής για να πληροφορηθεί απο τον Τιτάνα το νόημα των προφητειών του για τον Δία. Ο Προμηθέας αρνείται να αποκαλύψει το φοβερό μυστικό του και ακολουθεί ο χαλασμός του Κόσμου και η κάθοδος του Προμηθέα μέσα στα έγκατα της γής.
Έχουμε ήδη αναφέρει οτι η αμαρτία για την οποία βασανίζεται ο Προμηθέας έχει συμβεί εκτός του δράματος. Έτσι εντός του δράματος παρακολουθούμε το αποτέλεσμα της Ανταρσίας τις συνέπειες του εγκλήματος, όμως την ίδια στιγμή μας δίδεται η ευκαιρία να δούμε εκ νέου το ήθος και τη διάνοια του ήρωα, που επιβεβαιώνουν την προαίρεσίν του την εμμονή του στην αμαρτία (που δέν την αρνείται) και δικαιολογούν την τελική του Πτώση. Οι εναρκτήριοι στίχοι του δράματος είναι αποκαλυπτικοί. Προγραμματίζουν το δράμα, και δίνουν καθολικά το νόημα της τραγωδίας. Το ίδιο γίνεται με τη στιχομυθία ανάμεσα στον Χορό και στον Προμηθέα.
Κράτος (6 κε)
Ετούτον τον άνομο (λεωργόν) Σε ψηλούς βράχους απόκρημνους με ατσάλινα Και ασύντριφτα δεσμά να αλυσοδένεις, Το άνθος του χάρισε κλέβοντας στους θνητούς, τη φλόγα της πάντεχνης φωτιάς και πρέπει να τιμωρηθή για ένα τέτοιο κρίμα απο τους Θεούς, για να μάθη να στέργη του Διός την εξουσία και τον φιλάνθρωπον τρόπο του να αφήσει (τοιάσδε τοι αμαρτίας σφε δεί Θεοίς δούναι δίκην, ως άν διδαχθή την Διός τυραννίδα στέργειν, φιλάνθρωπον δέ παύσασθαι τρόπου.
Προμηθέας (105)
Ελαφρά λοιπόν πρέπει Την αφεύγατη μοίρα μου να υπομένω, γιατί ξέρω Την αδυσώπητη δύναμη της ανάγκης. Μά μήτε να κλείσω το στόμα μπορώ στα πάθη μου. Για να προσφέρω στους θνητούς Δώρα, ο δύσμοιρος σε συμφορές έχω ζευχτή. Κλέβοντας μές σε νάρθηκα το σπέρμα της φωτιάς Που 'ναι της κάθε τέχνης δάσκαλος Και πόρεψη για τους θνητούς μεγάλη. Για τέτοιο αμάρτημα τώρα πληρώνω Αλυσοκαρφωμένος.
Χορός (259)
Δέ βλέπεις οτι αμάρτησες; Για μένα θλίψη να το λέω, για σένα πόνος.
Προμηθέας (265)
Όμως εγώ τα ήξερα όλα θέλοντας, θέλοντας αμάρτησα και δέν το αρνιέμαι.
Και βρήκα πόνους βοηθώντας τους θνητούς (Εύ δέ ταύτα πάντ' ηπιστάμην.
Εκών εκών ήμαρτον, ούκ αρνήσομαι· θνητοίς αρήγων αυτός ηυρόμην πόνους.
Απέναντι στον ανένδοτο και υβριστικό Τιτάνα, που διακαιολογεί την ανταρσία του ως μέρος ενός παγκόσμιου σχεδίου, τοποθετείται η τυραννική φύση του Δία (τραχύς μόναρχος ουδέ υπεύθυνος κρατεί (324) «Σκληρά ο Δίας με νόμους κυβερνά, Πάνω απο τους πρίν Θεούς κραδαίνοντας, Της υπεροψίας του την αιχμή (αμέγαρτα γάρ τάδε/ Ζεύς ιδίοις νόμοις κρατύνων υπερήφανον Θεοίς/ τοις πάρος ενδείκνυσιν αχμήν) (403) 'Ωσπου με το τέλος του δράματος έρχεται η νέα απείθεια η νέα θα λέγαμε αντίσταση του Προμηθέα. Αρνείται να αποκαλύψει τα μέλλοντα να συμβούν στον Δία.
Ας ακούσουμε τον Προμηθέα
Μάταια με ενοχλείς, σά να μιλάς σε κύμα. Μή σου περνά απ το νού σου πως θα φοβηθώ Του Δία τη γνώμη εγώ ποτέ κι όχι σάν άντρας. Στον πολυμίσητο εχθρό με γυναικείες Ικεσίες, για να με λύση, θα προσπέσω. Απ' τα δεσμά μου.
Ερμής
Τίποτε δέ σε λυγάει απο τα παρακάλια, ούτε Σε μαλακώνει Πατάς πάνω σε αδύναμη άρνηση (ασθενεί σοφίσματι) Γιατί η αυθάδεια κατάμονη και δίχως νού Πέφτει πιό κάτω κι απο το τίποτε Άκου τί βαρυχειμωνιά και θύελλα συμφοράς Σε περιμένει, αν δέν πεισθής στα λόγια μου (...).
Έτσι με αυτή την αγεφύρωτη αντιπαλότητα των δύο, όπου η κάθε μια έχει τη δική της ηθική έρχεται το αναπόφευκτο τέλος, το πάθος και η φυσική εξόντωση του Προμηθέα αλλά όχι η λύση (τουλάχιστον σε αυτό το σημείο της Τριλογίας).
Γιατί; Είναι πράγματι όλα τούτα τόσο παράλογα; Δέν υπάρχει το λογικό τέλος αυτής της διαμάχης. Κι άν υπάρχει ΠΟΙΟ είναι; Σε τί μπορεί να τείνει η αντίθεση, η αντίσταση και η καταστολή; Με άλλα λόγια ποιές προθέσεις του δημιουργού δραματοποιώντας αυτή τη σύγκρουση; Να σκόπευε να δώσει μια δραματική αναπαράσταση των θεολογικών μετασχηματισμών στις αρχές της βασιλείας του νέου τυράννου, τότε ο Προμηθέας Δεσμώτης θα έπρεπε να μοιραία να μήν ξεπερνά τα στενά όρια ενος θεολογικού δράματος, αλλά τούτο θα αντέβαινε στην ουσία της τραγωδίας, και τούτο γιατι, μολονότι η Θεολογία φωτίζει τα δράματά του, η Θεολογία αποτελεί δευτερεύοντα παράγοντα σε σχέση με τη θεατρική την τραγική λογική του δράματος. Σε τί επομένως αποσκοπεί αυτή η σύγκρουση. Στο να φορέσει ο Προμηθέας «το Φωτοστέφανο της δραστηριότητας» όπως πιστεύει ο Γκαίτε και να φανεί η αισχύλεια μορφή της δικαιοσύνης καθώς θα παρατηρούμε την τόλμη ενός «ερημίτη» και το λυκαυγές των Θεών;
Αγνοούμε την κατάληξη αυτής της Τριτολογίας, όμως, όπως μπορούμε να διακρίνουμε μέσα απο μίαν εξονυχιστική μελέτη του Προμηθέα Δεσμώτη υπάρχει διάχυτη η αίσθηση κάποιας αναπόφευκτης μεταβολής των πραγμάτων.
Αισθανόμαστε την έλευση κάποιας ισορροπίας και ηρεμίας ύστερα απο ετούτη την κοσμογονική σύγκρουση, όπως τούτο γίνεται λχ αντίστοιχα και με την Ορέστεια. Ούτε ο Δίας ούτε ο Προμηθέας βρίσκονται μέσα στα όρια του ανθρώπου, αλλά ως δραματικά πρόσωπα δέν μπορούν παρά να φέρουν σε πέρας την δραματική Πράξιν. Είναι, εκτός των άλλων πράκτορες μιας δραματικής καταστάσεως και δέν μπορεί παρά να υποστούν και οι δύο τις συνέπειες αυτής της αναπόφευκτης συγκρούσεως.
Με μια λογική με ένα κατανοήσιμο λογικό σκοπό που δικαιολογεί τη Σύγκρουση, δικαιώνει τη δράση και αντίδραση και ισορροπεί την Εξουσία με την Αντίσταση. Η φιλάνθρωπη απόφαση του αυθάδους Προμηθέα είναι τόσο δικαιολογημένη (ή αδικαιολόγητη) όσο και εμμονή του νεαρού και τυραννικού Δία προς μια κοσμική τάξη. Άρα το τέλος πρέπει να συν-τεθεί.
Ο Κίττο γράφει στην Αρχαία Ελληνική Τραγωδία, σχετικά με τον λογικό σκοπό της Προμηθείας. «Και οι δύο (Δίας - Προμηθέας) πρέπει τελικά να παραδεχθούν κάτι και να αφομοιώσουν κάτι προτού συνδιαλλαγούν στην κατοπινή τέλεια κοσμική τάξη του Δία. Ένα τέτοιο εξελικτικό θέμα εξηγεί την εξέχουσα θέση που έχει μέσα στον Προμηθέα Δεσμώτη η εξέλιξη του πολιτισμού και συμφωνεί πολύ καλά με την ίδια εξελικτική πορεία που φαίνεται να υπογραμμίζεται μέσα στην Ορέστεια.
Αντιγόνη
Η περίπτωση της Αντιγόνης είναι ίσως γνωστότερη και ελκυστικότερη.
Για τούτο και πολλοί (μετά τον Σοφοκλή) χρησιμοποιούν την περίπτωσή της ως ένα απόλυτο δείγμα, ως ένα απόλυτο σύμβολο «αντιστασιακού» πνεύματος. Ενός όντος φιλελεύθερου που αντιμάχεται έναν τύραννο, όπως θεωρείται οτι είναι ο Κρέων. Ωστόσο τα πράγματα δέν είναι ακριβώς έτσι και σιγά σιγά παύουν να ισχύουν όλες οι ιδεαλιστικές και κάποτε ρομαντικές ερμηνείες της τραγωδίας αυτής. Όπως επίσης έχει μεταβληθεί απο καιρό η παρεξηγημένη άποψη οτι ο πρωταγωνιστής και το κύριο τραγικό πρόσωπο στην τραγωδία αυτή είναι η Αντιγόνη. Πρωταγωνιστής και τραγικός ήρωας είναι ο Κρέων, γιατί είναι αυτός που μαθαίνει τελικά με τόσο βίαιο τρόπο. Η Αντιγόνη δέν έχει τίποτε να μάθει κατα τη διαδρομή της Τραγωδίας.
Έτσι και η σχετική άποψη της φιλελεύθερης Αντιγόνης και του τυραννικού Κρέοντα. Σε τούτη την τραγωδία, όπως έχουμε ήδη υπαινιχθεί, φαίνεται καθαρά οτι δέν έχουμε σύγκρουση του Δικαίου προς το Άδικο, αλλά σύγκρουση δύο ισοδυνάμων Δικαίων. Ο Κρέοντας έχει δίκαιο όταν θέλει να διατηρήσει την ευνομία στην Πόλη. Τα επιχειρήματά του είναι επιχειρήματα ενός πολιτικού που εκφράζει την έννοια του Κράτους και την ανάγκη να διατηρηθεί αυτή η έννοια της κοινωνικοπολιτικής οργανώσεως. Η Αντιγόνη υπερασπίζεται (πέρα απο τους Θείους νόμους) τη γενιά, τη φυλή, την οικογενειακή αλληλεγγύη στην κρατική υπόσταση.
Αντιγόνη
Όρισε άκλαυστος να μείνει, ριγμένος και άταφος γλυκιά τροφή στα όρνεα..
και όποιος πατήσει τη διαταγή θα λιθοβοληθεί στην πόλη δημόσια (εν πόλει). Έτσι είναι και θα δείξεις τώρα άν έχεις την τόλμη της γενιάς σου ή βγήκες δειλή (είτ' ευγενής πέφυκας είτ' εσθλών κακή (35).
Ισμήνη
Σκέψου το οικτρό μας τέλος άν παραβγούμε τη διαταγή και στη δύναμη του άρχοντα αντισταθούμε (σκόπει όσω κάκιστ' ολούμεθ', ει νόμου βία ψήφον τυράννων ή κράτη παρέξομεν (58).
Αντιγόνη
Φίλη μετ' αυτού κείσομαι, φίλου μέτα, όσια πανουργήσασ'.
Ισμήνη
Άνους μέν έρχη, τοις φίλοις δ' ορθώς φίλη (99)
Δεύτερο επεισόδιο
Ο Κρέων ερωτά την Αντιγόνη: Και δήτ ετόλμας τούσδ' υπερβαίνει νόμους;
Απάντηση
Δέν ήταν ο Δίας που προκήρυξε τούτα Ούτε τέτοιους νόμους ορίζει η Δίκη στον Άδη Ούτε οι διαταγές σου, νόμιζα, μπορούν Να έχουν μεγαλύτερο σθένος απο τους νόμους Των Θεών (άγραπτα κασφαλή Θεών).
Η επιχειρηματολογία απο εδώ και πέρα είναι γνωστή και τα πράγματα ακολουθούν την πορεία τους μέσα στο σύστημα της πράξεως, της μιμήσεως της πράξεως του βίου. Η Αντιγόνη αναφέρεται στην αγάπη. Ο Κρέων κάνει λόγο για μια κατάρα, Άτη, και επαναστάσεις θρόνων.
'Ωσπου (μέσα στην πορεία του μύθου) εμπλέκεται ο Αίμονας, ώστε τα πράγματα να γίνουν πιό δύσκολα για τον Κρέοντα, καθώς ακολουθεί μια νέα σκληρότερη ενδοοικογενειακή σύγκρουση: Ο Αίμονας προσπαθεί να εκσυγχρονίσει την εξουσία: Να ορίσει το μέτριον το μέτρον.
Κείμενο
Όταν έρχεται το τέλος αυτής της συγκρούσεως, ο οίκος του Κρέοντα έχει τρείς νεκρούς. Την Αντιγόνη, τον Αίμονα, την Ευρυδίκη. Ο οίκος των Λαβδακιδών πέφτει συθέμελα, ενώ ακούγεται ο φρικτός ύμνος των Ερινύων.
Κρέων
Ω μυαλού συφοριασμένα σφάλματα Πείσματα θανατερά Ω φονιάδες και θύματα συγγενείς Ω φρίκη που έκανα Ω γιέ μου χάθηκες Απο δικό μου όχι δικό σφάλμα Έχω μαθών δείλαιος.
Εδώ τελειώνει το κείμενό μας. Αυτό που πρέπει να προσθέσω (προτού μαζέψω τα συμπεράσματά μου) είναι οτι η γνώση που ομολογεί ο Κρέοντας ύστερα απο την αντιμετώπιση του άγνωστου δέν είναι «βδελυγμία της φύσης» όπως θα έλεγε ο Νίτσε, μολονότι αποκαλύπτεται ο αποτρόπαιο, που υπάρχει κάτω απο το δίχτυ των Θεών. Ούτε και η σοφία του Οιδίποδα είναι βδελυγμία γιατί η γνώση αυτή, η σοφία δέν στράφηκε εναντίον της φύσεως. Και ο Κρέοντας και ο Οιδίποδας απλώς εγνώρισαν τον εαυτό τους μέσα απο ένα άλλο φώς, όμοιο με τον κολυμπητή στον Σολωμικό «Πόρφυρα», προτού τον κατασπαράξει το τέρας όπου «άστραψε φώς κι εγνώρισεν ο νιός τον εαυτό του».
Όσο για τα συμπεράσματά μας αυτό που έχω να επαναλάβω είναι τούτο: Οτι όπως φάνηκε απο τον Προμηθέα Δεσμώτη και την Αντιγόνη αλλά και μετά όσα ανέφερα σχετικά με τη λογική σύσταση της δραματικής πράξεως, οι ήρωες, όσες φορές προβάλλουν κάποια Αντίσταση στην εξουσία το κάνουν ως μέρος της όλης διαδικασίας και χωρίς να επικαλούνται προσωπικούς λόγους. Όλα ανάγονται σε γενικότερες καταστάσεις. Ο ήρωας τοποθετείται στο δοκιμαστήριο της τραγικής πράξεως, της τραγωδίας, όχι για να αλλάξει την πορεία των πραγμάτων, αλλά για να κατανοήσει τα πράγματα, πληρώνοντας με το αίμα του. Μέσα σε τούτο το ερμηνευτικό πλαίσιο πρέπει να δούμε και τις όποιες πράξεις Αντιστάσεως στην Τραγωδία, που δέν φαίνονται να είναι πάρα πολλές. Αντιθέτως μέσα σε κάθε Τραγωδία οτι φαίνεται συχνή είναι η αντιπαράθεση γνωμών, οι διαφορετικές απόψεις, η διαλεκτική συζήτηση, ο αγών που είναι και η ουσία της Δημοκρατίας.
Πηγή
http://www.kostasbeys.gr/articles.php?s=3&mid=1096&mnu=1&id=24165
0 σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου