Ερευνώντας κάποιος στη βιβλιογραφία για τη στρατηγική, ανακαλύπτει μια πληθώρα απόψεων, θέσεων και εργασιών οι οποίες διαφέρουν λίγο ή περισσότερο μεταξύ τους. Για τον προσδιορισμό της έννοιας της στρατηγικής έχουν δοθεί διάφορες ερμηνείες, κάποιες με στενά όρια και άλλες με πιο ευρύ προσδιορισμό. Μια ομάδα αφορά τη χρήση της
στρατιωτικής δύναμης και του πολέμου ανάμεσα σε πολιτικές οντότητες - κράτη. Τη μετά Κλαούσεβιτς εποχή, η στρατηγική μεταφράζεται ως το στοιχειό εκείνο το οποίο συσχετίζει τη στρατιωτική ισχύ με τους πολιτικούς στόχους. Με τον τρόπο αυτό η στρατηγική προβάλλεται ως ο εννοιολογικός σύνδεσμος, μεταξύ δράσης και αποτελέσματος, καθώς και μεταξύ μέσων και αντικειμενικών σκοπών.1
Μπορεί ακόμη να ερμηνευτεί ως «Μία συνετή ιδέα, ή ομάδα ιδεών για τη χρησιμοποίηση των εργαλείων της εθνικής ισχύος με ένα συγχρονισμένο και ενοποιημένο τρόπο για την επίτευξη τοπικών, εθνικών, και/ή πολυεθνικών αντικειμενικών στόχων».2
Καθώς λοιπόν το άκουσμα της λέξης στρατηγική συνήθως φέρνει στο νου μια διαδικασία η οποία αφορά, σχετίζεται με τη σύγκρουση, ο Beaufre, δίδοντας έναν γενικότερο ορισμό την προσδιορίζει ως «την τέχνη η οποία επιτρέπει, ανεξάρτητα από την τεχνική, την κυριαρχία επί των προβλημάτων τα οποία θέτει από τη φύση της κάθε μάχη για να επιτρέψει ακριβώς να χρησιμοποιήσουμε τις τεχνικές με τον αποτελεσματικότερο τρόπο».3
Η στρατηγική έχει επίσης και μια πιο ευρεία εφαρμογή, πέρα από τα στρατιωτικά πλαίσια.4 Είναι μια σύνθετη διαδικασία αποφάσεων η οποία συνδέει τους τρόπους και τα μέσα για την επίτευξη των στόχων, δηλαδή συνδέει το τι και το πώς, με το γιατί, μιας πολιτικής ενέργειας.5 Η στρατηγική εστιάζει στους τρόπους με τους οποίους τα διαθέσιμα μέσα μπορούν να εφαρμοστούν, έτσι ώστε να επιτευχθούν οι επιθυμητοί αντικειμενικοί σκοποί με ένα επίπεδο αποδεκτού ρίσκου.6
Υψηλή Στρατηγική
Σύμφωνα με τον Kennedy, καθώς η χρήση της λέξης στρατηγική θα μπορούσε να εστιάσει στη στρατιωτική μόνο διάσταση, αφήνοντάς καθόλου ή ελάχιστο χώρο για τις μη στρατιωτικές παραμέτρους μιας σύγκρουσης, καθώς και στους μακροχρόνιους στόχους που το κράτους ως όλον θέτει, οι θεωρητικοί πρότειναν ως καταλληλότερο τον όρο Υψηλή στρατηγική για να καλύψουν αυτές τις παραμέτρους.7 Ο όρος Υψηλή στρατηγική επινοήθηκε για να περιγράψει το υψηλότερο επίπεδο στρατηγικής, την πολιτική που κατευθύνει όχι μόνο τη χρήση των στρατιωτικών δυνάμεων αλλά που συνδυάζει και τα οικονομικά, ψυχολογικά και πολιτικά όπλα του κράτους.8
Ο L. Hart θεωρεί ότι «η Υψηλή Στρατηγική θα πρέπει, να υπολογίζει και να αναπτύσσει τους οικονομικούς πόρους και το ανθρώπινο δυναμικό των εθνών για να διατηρεί τις μάχιμες υπηρεσίες, το ηθικό του λαού για την καλλιέργεια πνεύματος προθυμίας, το οποίο συχνά έχει την ίδια αξία με το να κατέχει η χώρα πιο χειροπιαστή ισχύ. Να κανονίζει τη διανομή της ισχύος ανάμεσα στους κλάδους των Ενόπλων Δυνάμεων. Η μάχιμη ισχύς είναι ένα μόνο από τα εργαλεία της Υψηλής Στρατηγικής η οποία θα πρέπει να λαμβάνει υπόψη της και να εφαρμόζει την ισχύ της οικονομικής πίεσης, της διπλωματικής, της εμπορικής, και της ηθικής για να κάμψει την θέληση του αντιπάλου. Δεν θα πρέπει μόνο να συνδυάζει του διάφορους παράγοντες αλλά να ελέγχει τη χρήση τους ώστε να αποφύγει ζημιά στη μελλοντική κατάσταση ειρήνης στοχεύοντας στην ευημερία του κράτους και στην ασφάλεια του».9
Με βάση την ανωτέρω προσέγγιση στην έννοια της Υψηλής Στρατηγικής, οι παράγοντες στους οποίους θα πρέπει να εστιάσει ο ερευνητής είναι, α) η ιδιαίτερη σημασία της διαχείρισης και του συνταιριάσματος των εθνικών πόρων για να επιτευχθεί η ισορροπία ανάμεσα στους σκοπούς και τα μέσα, β) ο ζωτικός ρόλος της διπλωματίας για τη βελτίωση της θέσης του έθνους και των προοπτικών νίκης μέσα από συμμαχίες, την υποστήριξη των ουδετέρων και τη μείωση των εν δυνάμει εχθρών και γ) το ηθικό του λαού και η πολιτική κουλτούρα για την προθυμία του πληθυσμού να υποστηρίξει όχι μόνο την πολεμική προσπάθεια, αλλά και το κόστος διατήρησης μεγάλων αμυντικών δυνάμεων σε καιρό ειρήνης.10
Ο Σπυρίδων Λίτσας ορίζει την Υψηλή Στρατηγική ως τη δυνατότητα των εθνών – κρατών να λειτουργούν οργανωμένα και συνδυαστικά τα μέσα που διαθέτουν, (στρατιωτικά, οικονομικά, κοινωνικά, πολιτικά-διοικητικά), για να προβάλουν ένα επιθετικό ή αμυντικό πλαίσιο κατεύθυνσης, σε σχέση με άλλες οργανικές μονάδες του διεθνούς συστήματος, στοχεύοντας στην προάσπιση ή και διεύρυνση του εθνοκρατικού τους συμφέροντος.11
Ο Κωνσταντίνος Κολιόπουλος, καθώς ορίζει τη στρατηγική ως τη «σύζευξη μεσών και σκοπών υπό το πρίσμα πραγματικής ή ενδεχόμενης σύγκρουσης», θεωρεί ότι η Υψηλή Στρατηγική προκύπτει όταν, για την κατάκτηση των πολιτικών στοχεύσεων, το κράτος χρησιμοποιεί όλα τα μέσα που διαθέτει.12 Για τον Kennedy το ουσιώδες ζήτημα της Υψηλή στρατηγικής βασίζεται στην πολιτική, στην ικανότητα των πολιτικών ταγών να συνενώσουν όλα τα στοιχεία, στρατιωτικά και μη για τη διατήρηση και επαύξηση των μακροχρόνιων εθνικών συμφερόντων στην ειρήνη αλλά και στον πόλεμο.13
Παρακινούμενοι από τη χρήση της αναλογίας του διεθνούς συστήματος με ένα σύστημα της αγοράς που κάνει ο Waltz,14 ένας ορισμός για την Υψηλή στρατηγική που αφορά τις επιχειρήσεις αλλά ουσιαστικά δεν διαφέρει από αυτή των κρατών δίνει ότι «στρατηγική είναι ο προσανατολισμός και το πεδίο εφαρμογής ενός οργανισμού (κράτους) μακροπρόθεσμα, που του εξασφαλίζει πλεονέκτημα, σε ένα μεταβαλλόμενο περιβάλλον (άναρχο διεθνές σύστημα) μέσω της εναρμόνισης των πόρων και των ικανοτήτων (φορτία ισχύος) με στόχο την ικανοποίηση των προσδοκιών (εθνικών συμφερόντων) των ομάδων διακύβευσης συμφερόντων (λαού) του οργανισμού (κράτους)».15
Όμως για τον Arther Ferril, η Υψηλή Στρατηγική είναι ένα άπιαστο σχέδιο, που περιλαμβάνει πολιτικά, διπλωματικά οικονομικά ακόμη και θρησκευτικά μέσα για την προστασία των συμφερόντων του κράτους, ενώ η στρατιωτική ισχύς δεν είναι το παν.16 Ο Παναγιώτης Ήφαιστος θεωρεί ότι μια συνολική εθνική στρατηγική, τόσο σε επίπεδο σχεδίασης όσο και επίπεδο εφαρμογής, αποτελεί ένα ιδιαίτερα δύσκολο εγχείρημα καθώς βασική προϋπόθεση είναι η αυξημένη πολιτική και θεσμική συγκρότηση και η υψηλή ποιότητα των ηγετών που μετέχουν στη διαδικασία σχεδίασης και εφαρμογής (πολιτικοί, διπλωμάτες, στρατιωτικοί).17 Τη δυσκολία επισημαίνει και ο Kennedy, καθώς η Υψηλή Στρατηγική επενεργεί σε διάφορα επίπεδα τα οποία αλληλεπιδρούν μεταξύ τους για την επίτευξη (ή επιβράδυνση) του κυρίως σκοπού. Μια τέτοια προσπάθεια αναπόφευκτα εμπεριέχει απρόβλεπτες τριβές.18
Η εμπειρία καταδεικνύει ότι για να είναι η εθνική στρατηγική επιτυχής, θα πρέπει να απολαμβάνει την ευρεία αποδοχή του λαού και των πολιτικών ηγετών του ανεξαρτήτως των πολιτικών τους πεποιθήσεων. Η καθαρή αντίληψη του εθνικού συμφέροντος, η ενότητα του στόχου με διαφάνεια και η ικανότητα πρόβλεψης είναι στοιχεία απαραίτητα για την επιτυχία της Υψηλής Στρατηγικής στην εφαρμογή της.19 Η Υψηλή Στρατηγική δεν είναι τίποτα άλλο από τον μακροχρόνιο σχεδιασμό ενός κράτους για να επιβιώσει και εάν είναι δυνατό να ευημερήσει. Είναι σημαντική για να προστατεύει τα μακροχρόνια συμφέροντά του και διαμορφώνει την εξωτερική πολιτική του κράτους.20 Η Υψηλή Στρατηγική στοχεύει και πέρα του πολέμου, στη δημιουργία συνθηκών οι οποίες ευνοούν τη επίτευξη ασφαλούς και βιώσιμης ειρήνης.21 Στο υψηλότερο αυτό επίπεδο, το στρατηγικό δόγμα περιέχει τις κατευθυντήριες γραμμές για την άμυνα και την ασφάλεια ενός κράτους.22
Στρατιωτική Στρατηγική
Η στρατιωτική στρατηγική είναι η εφαρμογή της Υψηλής Στρατηγικής σε χαμηλότερο επίπεδο. Ειδικότερα, «η τέχνη της κατανομής της χρησιμοποιήσεως στρατιωτικών μέσων για την επιτυχία των σκοπών της πολιτικής».23 Παραπλήσιος ορισμός είναι ότι, η στρατιωτική στρατηγική αφορά τη χρήση των ενόπλων δυνάμεων έτσι ώστε να επιτευχθούν, είτε με τη χρήση βίας είτε με την απειλή αυτής, οι στοχεύσεις της εθνικής πολιτικής.24 Η στρατηγική μπορεί να οριστεί και ως, η χρήση που γίνεται της δύναμης ή της απειλής της δύναμης, για την επίτευξη των στόχων της πολιτικής.25 Ο ορισμός που δίνει ο Κλαούσεβιτς για τη στρατηγική είναι πιο περιοριστικός αφού την προσδιορίζει ως την τέχνη της χρησιμοποίησης των μαχών για τη νίκη στον πόλεμο.26
Η Στρατιωτική Στρατηγική μπορεί να οριστεί και ως η συσχέτιση των πολιτικών επιλογών με τις στρατιωτικές δυνατότητες του κράτους, με σκοπό την επίτευξη συγκεκριμένων εθνοκρατικών στοχεύσεων.27 Η ύπαρξη πιθανότητας πολέμου ανάμεσα στα κράτη καθιστά τη στρατηγική ως μια αναγκαιότητα. Μέσα από τη στρατιωτική στρατηγική επιδιώκεται η καλύτερη οργάνωση, προετοιμασία και υλοποίηση των σχεδιασμών μιας κρατικής οντότητας ως προς την πολεμική διαδικασία, λόγω του γεγονότος ότι ο πόλεμος ως φαινόμενο διακρίνεται για την πολυπλοκότητά του.28 Για τον
Peter Paret στρατηγική είναι η «χρήση της ένοπλης δύναμης για να επιτευχθούν οι στρατιωτικοί αντικειμενικοί σκοποί και κατ’ επέκταση ο πολιτικός σκοπός του πολέμου».29 Αφορά την κατανομή και εφαρμογή της στρατιωτικής ισχύος για την επίτευξη των εθνικών στόχων της εθνικής ασφάλειας και άμυνας.30 Η στρατιωτική στρατηγική αφορά την προετοιμασία για τον ενδεχόμενο πόλεμο, τον σχεδιασμό για τη χρήση των πόρων και την ανάπτυξη των δυνάμεών του για τη διεξαγωγή του πολέμου.31
Ο Ήφαιστος αναφέρει την άποψη του J. Duffield, ότι η στρατιωτική στρατηγική, σε ότι αφορά τα κράτη που επιθυμούν τη διατήρηση του status quo, εξυπηρετεί, α) να λειτουργεί προληπτικά ως προς την εκδήλωση πολιτικών εκφοβισμού και εξαναγκασμού από τον αντίπαλο, β) να αποτρέπει στρατιωτικές επιθέσεις και γ) την προάσπιση της ακεραιτότητας της χώρας, εάν αυτό απαιτηθεί.32
Καθώς η Υψηλή στρατηγική είναι σε υψηλότερο επίπεδο, με μακρύτερη και ευρεία θεώρηση των καταστάσεων, η Στρατιωτική στρατηγική πρέπει να καθοδηγείται από αυτή.33 Αποστολή λοιπόν της καθαρά Στρατιωτικής στρατηγικής, είναι η επίτευξη των πολιτικών στοχεύων του κράτους, μέσα από την προετοιμασία και χρήση των στρατιωτικών μέσων.
Σύμφωνα με τον Hart, η επιτυχία της εξαρτάται από την ορθή εκτίμηση της καταστάσεως καθώς και στη συσχέτιση των διατιθέμενων μέσων και του στρατιωτικού σκοπού.34 Για τον Michael Howard η τέχνη της στρατηγικής παραμένει περίπλοκη έτσι ώστε η εφαρμογή των αυταπόδεικτων αρχών της να είναι ασυνήθιστα δύσκολή.35 Όσοι ασχολούνται με τη στρατηγική έχουν ευθύνη για τη διαμόρφωση των πολιτικών οι οποίες πρέπει να ακολουθηθούν πριν φτάσει η ώρα του πολέμου, του έσχατου μέσου επιβολής της εθνικής βούλησης. Οι στρατιωτικοί συμβουλεύοντας την Κυβέρνηση, πρέπει να εκθέτουν τα αποτελέσματα οποιασδήποτε προτεινόμενης πολιτικής επί των ενόπλων δυνάμεων.36 Όταν υπάρχει έλλειψη αποτελεσματικού πολιτικού ελέγχου, αυτό επιτρέπει στη στρατηγική να γίνεται απρόσεκτη και απερίσκεπτη. Τότε ο πόλεμος αλλάζει, προς τη μορφή, του κατά Κλαούσεβιτς απόλυτου πολέμου.37
Ο σκοπός λοιπόν της στρατηγικής είναι η προώθηση, ή η διασφάλιση των εθνικών συμφερόντων μιας χώρας, όποιο και αν θεωρεί αυτή ως εθνικό της συμφέρον.38 Το στρατηγικό δόγμα θα πρέπει να συγκεκριμενοποιεί τις απειλές και να ευρίσκει τους τρόπους αντιμετώπισής τους.39 Στο επίπεδο της στρατιωτικής στρατηγικής, το δόγμα που παράγεται καθορίζει το πώς πρέπει να χρησιμοποιείται η στρατιωτική ισχύς του κράτους σε συγκεκριμένους τύπους σύγκρουσης – επιχειρήσεων.40 Σύμφωνα με το υπουργείο άμυνας των ΗΠΑ, ως δόγμα περιγράφεται «οι θεμελιώδεις αρχές με τι οποίες οι ένοπλες δυνάμεις ή στοιχεία τους, κατευθύνουν τις ενέργειές τους για την υποστήριξη εθνικών στόχων. Το δόγμα δίνει εξουσία αλλά απαιτεί κρίση κατά την εφαρμογή του». Παρέχει κατευθύνσεις για το πώς θα επιτευχθούν στρατιωτικοί σκοποί και αντικειμενικοί στόχοι. Οι μεταβλητές που επηρεάζουν συνεχώς ένα δόγμα είναι η θεωρία, η εμπειρία και η τεχνολογία.41 Η στρατηγική μεταφράζει τους πολιτικούς στόχους σε στρατιωτικές στοχεύσεις. Το στρατιωτικό δόγμα μπορεί να χρησιμοποιηθεί ως εργαλείο διοίκησης, ως εργαλείο εκπαίδευσης αλλά και ως εργαλείο προώθησης αλλαγών.42
Σύμφωνα με τους Inge Bjerga και Torunn Haaland, υπάρχουν τρεις κατηγορίες στις οποίες μπορεί να γίνει κατανομή με βάση την προέλευση των στρατιωτικών δογμάτων. Η πρώτη κατηγορία αφορά την απόκρουση εξωτερικών απειλών, χωρίς να αποκλείονται και οι εσωτερικές απειλές. Σε αυτή τη κατηγορία, το δόγμα δίνει τις κατευθύνσεις για την πιο αποτελεσματική χρήση της στρατιωτικής ισχύος σε σχέση με τους προκαθορισμένους πολιτικούς σκοπούς και συγκεκριμένους αντίπαλους. Στη δεύτερη κατηγορία είναι τα στρατιωτικά δόγματα, τα οποία είναι το αποτέλεσμα οργανωσιακών παραγόντων, όπως οι γραφειοκρατικοί ανταγωνισμοί, η ερμηνεία των τεχνολογικών εξελίξεων και οι μηχανισμοί πολιτικού ελέγχου στις ένοπλες δυνάμεις. Στην τρίτη κατηγορία είναι τα δόγματα που εκπονούνται μέσα από απόψεις περί ορθής συμπεριφοράς, από δίκτυα με επαγγελματίες στρατιωτικούς, οι οποίοι έχουν κοινή εκπαίδευση και κουλτούρα, με κοινή εργασιακή εμπειρία, όπου βλέπουν τον κόσμο με την ίδια άποψη.43
Παραπομπές
1 Osinga Frans, Science, Strategy and War The Strategic Theory of John Boyd, (Delft, The Netherlands: Eburon Academic Publishers CW, 2005), p.14.
2 Joint Staff (J-7), Joint Publication 1-02, (Washington DC, Department of Defense, Dictionary of Military and Associated Terms, 12 April 2001) (As Amended Through April 2010), p.450.
3 Andre Beaufre, Εισαγωγή στη Στρατηγική, (Αθήνα: έκδοση ΓΕΣ/ΔΕΚΠ, 1987), σελ 15-16.
4 Osinga Frans, p.15.
5 John I. Pray, Coercive Air Strategy Forging a Bureaucratic shift, (Maxwell AFB, Alabama, Air University Press, 1995) p.2.
6 Michael T. Moseley, ‘’Airmen and the Art of Strategy,’’ Strategic Studies Quarterly, (Fall 2007), p.9.
7 Paul Kennedy, ‘’Grand Strategy in War and Peace: Toward a Broader Definition,’’ in Grand Strategies in War and Peace, ed. Paul Kennedy, (New Heaven and London: Yale University Press, 1991), pp. 1-2.
8 Basil Herny Liddel Hart, Στρατηγική της Έμμεσης Προσεγγίσεως, (Θεσσαλονίκη: Βάνιας, 1995), σελ. 43. Ως πολιτική, ο L. Hart θεωρεί την πολιτική που καθοδηγεί τη διεύθυνση του πολέμου και τη διαχωρίζει από την «υψηλότερη» πολιτική, η οποία καθορίζει τον σκοπό του πολέμου. Basil Herny Liddel Hart, Στρατηγική της Έμμεσης Προσεγγίσεως, σελ.501.
9 Basil Herny Liddel Hart, Strategy, 2d rev. ed (New York, 1974), p. 353, in Paul Kennedy Grand Strategies in War and Peace, ed. Paul Kennedy, (New Heaven and London: Yale University Press, 1991), σελ. 2-3.
10 Paul Kennedy, σελ. 4-5.
11 Σπ. Λίτσας, Πόλεμος και Ορθολογισμός. Θεωρητικές Προεκτάσεις και Στρατηγικές Εφαρμογές, (Βάρη Αττικής: Εκδόσεις Ποιότητα, 2010), σελ. 226.
12 Κων. Κολιόπουλος, Η Στρατηγική Σκέψη από την Αρχαιότητα έως Σήμερα, (Αθήνα: Ποιότητα, 2008), σελ. 44.
13 Paul Kennedy, σελ. 5
14 Kenneth Waltz, Θεωρεία Διεθνούς Πολιτικής, (Αθήνα: Ποιότητα, 2011), σελ. 202-210.
15 Gerry Johnson et. al., Βασικές Αρχές Στρατηγικής των Επιχειρήσεων, (Αθήνα: Κριτική, 2011), σελ. 33.
16 Arther Ferrill, ‘’The Grand Strategy of the Roman Empire’’ in, Grand Strategies in War and Peace, ed. Paul Kennedy, (New Heaven and London, Yale University Press, 1991), p. 78.
17 Παναγιώτης. Ήφαιστος και Αθανάσιος Πλατιάς, Ελληνική Αποτρεπτική Στρατηγική, (Αθήνα: Εκδόσεις Παπαζήση, 1992), σελ. 64-65.
18 Paul Kennedy, σελ. 5
19 David Pratt, ‘’Lecture One: Strategy and Grand Strategy,’’ Journal of Military and Strategic Studies, North America, 10, Jun. 2007 p.15, Available at: http://jmss.synergiesprairies.ca/jmss/index.php/jmss/article/view/92/102, (Date accessed: 2 Jan. 2015).
20 David Pratt, ‘’Lecture Two: Historical and Theoretical Considerations’’, Journal of Military and Strategic Studies, North America, 10, Jun. 2007, p.2 Available at: http://jmss.synergiesprairies.ca/jmss/index.php/jmss/article/view/93/103, (Date accessed: 2 Jan. 2015).
21 Basil Herny Liddel Hart, Στρατηγική της Έμμεσης Προσεγγίσεως, σελ. 502.
22 Inge Kjell Bjerga & Torunn Laugen Haaland ‘’Development of Military Doctrine: The Particular Case of Small States,’’ Journal of Strategic Studies, 33:4, (2010) p. 507. Η λέξη δόγμα σημαίνει «αυτό το οποίο διδάσκεται» από τη λατινική λέξη docrtina. Bjerga & Haaland σελ. 507.
23 Basil Herny Liddel Hart, Στρατηγική της Έμμεσης Προσεγγίσεως, σελ. 500-501.
24 Τζέημς Κλέϊτον, «Η Στρατηγική της Ιαπωνίας και των ΗΠΑ στον Πόλεμο του Ειρηνικού», στο Οι Δημιουργοί της Σύγχρονης Στρατηγικής από τον Μακκιαβέλι στην Πυρηνική Εποχή, επιμ. Peter Paret, (Αθήνα: Τουρίκη, 2004), σελ.831.
25 Colin S. Gray, Strategy for Chaos, (London: Frank Cass Publishers, 2002), p.3.
26 David Pratt, ‘’Lecture One: Strategy and Grand Strategy,’’ p. 5.
27 Π. Ήφαιστος και Αθ. Πλατιάς, σελ. 67-68.
28 Σπ. Λίτσας, σελ. 227.
29 Πήτερ Πάρετ, Εισαγωγή στο Οι Δημιουργοί της Σύγχρονης Στρατηγικής από τον Μακκιαβέλι στην Πυρηνική Εποχή, επιμ. Πήτερ Πάρετ, (Αθήνα: Τουρίκη, 2004), σελ.11.
30 Joint Staff (J-7), σελ.320.
31 Γκόρντον Α. Κραιγκ και Φήλιξ Γκίλπερτ, «Σκέψεις για τη Στρατηγική Σήμερα και στο Μέλλον», στο Οι Δημιουργοί της Σύγχρονης Στρατηγικής από τον Μακκιαβέλλι στην Πυρηνική Εποχή, επιμ. Πήτερ Πάρετ, (Αθήνα: Τουρίκη, 2004), σελ. 1028.
32 Π. Ηφαιστος και Αθ. Πλατιάς, σελ. 65.
33 Basil Herny Liddel Hart, Στρατηγική της Έμμεσης Προσεγγίσεως, σελ. 21-22.
34 Ibid., σελ. 502.
35 Michael Howard ‘’The classical strategists’’, The Adelphi Papers, 9:54, (1969): p.18. Ο Howard θεωρεί τη λέξη «τέχνη» καταλληλότερη από αυτή της «επιστήμης», να χαρακτηρίσει την έννοια της στρατηγικής. Howard, ‘’The classical strategists’’, σελ.18.
36 J. A. Chamier ‘’Strategy and Air Strategy,’’ Royal United Services Institution. Journal, 66:464, (1921): p. 642.
37 Γκορντον Κραιγκ, Φήλιξ Γκιλπερτ, σελ. 1024.
38 Π. Ήφαιστος και Αθ. Πλατιάς, σελ. 65.
39 Ibid., σελ. 20.
40 Inge Kjell Bjerga & Torunn Laugen Haaland, p. 507.
στρατιωτικής δύναμης και του πολέμου ανάμεσα σε πολιτικές οντότητες - κράτη. Τη μετά Κλαούσεβιτς εποχή, η στρατηγική μεταφράζεται ως το στοιχειό εκείνο το οποίο συσχετίζει τη στρατιωτική ισχύ με τους πολιτικούς στόχους. Με τον τρόπο αυτό η στρατηγική προβάλλεται ως ο εννοιολογικός σύνδεσμος, μεταξύ δράσης και αποτελέσματος, καθώς και μεταξύ μέσων και αντικειμενικών σκοπών.1
Μπορεί ακόμη να ερμηνευτεί ως «Μία συνετή ιδέα, ή ομάδα ιδεών για τη χρησιμοποίηση των εργαλείων της εθνικής ισχύος με ένα συγχρονισμένο και ενοποιημένο τρόπο για την επίτευξη τοπικών, εθνικών, και/ή πολυεθνικών αντικειμενικών στόχων».2
Καθώς λοιπόν το άκουσμα της λέξης στρατηγική συνήθως φέρνει στο νου μια διαδικασία η οποία αφορά, σχετίζεται με τη σύγκρουση, ο Beaufre, δίδοντας έναν γενικότερο ορισμό την προσδιορίζει ως «την τέχνη η οποία επιτρέπει, ανεξάρτητα από την τεχνική, την κυριαρχία επί των προβλημάτων τα οποία θέτει από τη φύση της κάθε μάχη για να επιτρέψει ακριβώς να χρησιμοποιήσουμε τις τεχνικές με τον αποτελεσματικότερο τρόπο».3
Η στρατηγική έχει επίσης και μια πιο ευρεία εφαρμογή, πέρα από τα στρατιωτικά πλαίσια.4 Είναι μια σύνθετη διαδικασία αποφάσεων η οποία συνδέει τους τρόπους και τα μέσα για την επίτευξη των στόχων, δηλαδή συνδέει το τι και το πώς, με το γιατί, μιας πολιτικής ενέργειας.5 Η στρατηγική εστιάζει στους τρόπους με τους οποίους τα διαθέσιμα μέσα μπορούν να εφαρμοστούν, έτσι ώστε να επιτευχθούν οι επιθυμητοί αντικειμενικοί σκοποί με ένα επίπεδο αποδεκτού ρίσκου.6
Υψηλή Στρατηγική
Σύμφωνα με τον Kennedy, καθώς η χρήση της λέξης στρατηγική θα μπορούσε να εστιάσει στη στρατιωτική μόνο διάσταση, αφήνοντάς καθόλου ή ελάχιστο χώρο για τις μη στρατιωτικές παραμέτρους μιας σύγκρουσης, καθώς και στους μακροχρόνιους στόχους που το κράτους ως όλον θέτει, οι θεωρητικοί πρότειναν ως καταλληλότερο τον όρο Υψηλή στρατηγική για να καλύψουν αυτές τις παραμέτρους.7 Ο όρος Υψηλή στρατηγική επινοήθηκε για να περιγράψει το υψηλότερο επίπεδο στρατηγικής, την πολιτική που κατευθύνει όχι μόνο τη χρήση των στρατιωτικών δυνάμεων αλλά που συνδυάζει και τα οικονομικά, ψυχολογικά και πολιτικά όπλα του κράτους.8
Ο L. Hart θεωρεί ότι «η Υψηλή Στρατηγική θα πρέπει, να υπολογίζει και να αναπτύσσει τους οικονομικούς πόρους και το ανθρώπινο δυναμικό των εθνών για να διατηρεί τις μάχιμες υπηρεσίες, το ηθικό του λαού για την καλλιέργεια πνεύματος προθυμίας, το οποίο συχνά έχει την ίδια αξία με το να κατέχει η χώρα πιο χειροπιαστή ισχύ. Να κανονίζει τη διανομή της ισχύος ανάμεσα στους κλάδους των Ενόπλων Δυνάμεων. Η μάχιμη ισχύς είναι ένα μόνο από τα εργαλεία της Υψηλής Στρατηγικής η οποία θα πρέπει να λαμβάνει υπόψη της και να εφαρμόζει την ισχύ της οικονομικής πίεσης, της διπλωματικής, της εμπορικής, και της ηθικής για να κάμψει την θέληση του αντιπάλου. Δεν θα πρέπει μόνο να συνδυάζει του διάφορους παράγοντες αλλά να ελέγχει τη χρήση τους ώστε να αποφύγει ζημιά στη μελλοντική κατάσταση ειρήνης στοχεύοντας στην ευημερία του κράτους και στην ασφάλεια του».9
Με βάση την ανωτέρω προσέγγιση στην έννοια της Υψηλής Στρατηγικής, οι παράγοντες στους οποίους θα πρέπει να εστιάσει ο ερευνητής είναι, α) η ιδιαίτερη σημασία της διαχείρισης και του συνταιριάσματος των εθνικών πόρων για να επιτευχθεί η ισορροπία ανάμεσα στους σκοπούς και τα μέσα, β) ο ζωτικός ρόλος της διπλωματίας για τη βελτίωση της θέσης του έθνους και των προοπτικών νίκης μέσα από συμμαχίες, την υποστήριξη των ουδετέρων και τη μείωση των εν δυνάμει εχθρών και γ) το ηθικό του λαού και η πολιτική κουλτούρα για την προθυμία του πληθυσμού να υποστηρίξει όχι μόνο την πολεμική προσπάθεια, αλλά και το κόστος διατήρησης μεγάλων αμυντικών δυνάμεων σε καιρό ειρήνης.10
Ο Σπυρίδων Λίτσας ορίζει την Υψηλή Στρατηγική ως τη δυνατότητα των εθνών – κρατών να λειτουργούν οργανωμένα και συνδυαστικά τα μέσα που διαθέτουν, (στρατιωτικά, οικονομικά, κοινωνικά, πολιτικά-διοικητικά), για να προβάλουν ένα επιθετικό ή αμυντικό πλαίσιο κατεύθυνσης, σε σχέση με άλλες οργανικές μονάδες του διεθνούς συστήματος, στοχεύοντας στην προάσπιση ή και διεύρυνση του εθνοκρατικού τους συμφέροντος.11
Ο Κωνσταντίνος Κολιόπουλος, καθώς ορίζει τη στρατηγική ως τη «σύζευξη μεσών και σκοπών υπό το πρίσμα πραγματικής ή ενδεχόμενης σύγκρουσης», θεωρεί ότι η Υψηλή Στρατηγική προκύπτει όταν, για την κατάκτηση των πολιτικών στοχεύσεων, το κράτος χρησιμοποιεί όλα τα μέσα που διαθέτει.12 Για τον Kennedy το ουσιώδες ζήτημα της Υψηλή στρατηγικής βασίζεται στην πολιτική, στην ικανότητα των πολιτικών ταγών να συνενώσουν όλα τα στοιχεία, στρατιωτικά και μη για τη διατήρηση και επαύξηση των μακροχρόνιων εθνικών συμφερόντων στην ειρήνη αλλά και στον πόλεμο.13
Παρακινούμενοι από τη χρήση της αναλογίας του διεθνούς συστήματος με ένα σύστημα της αγοράς που κάνει ο Waltz,14 ένας ορισμός για την Υψηλή στρατηγική που αφορά τις επιχειρήσεις αλλά ουσιαστικά δεν διαφέρει από αυτή των κρατών δίνει ότι «στρατηγική είναι ο προσανατολισμός και το πεδίο εφαρμογής ενός οργανισμού (κράτους) μακροπρόθεσμα, που του εξασφαλίζει πλεονέκτημα, σε ένα μεταβαλλόμενο περιβάλλον (άναρχο διεθνές σύστημα) μέσω της εναρμόνισης των πόρων και των ικανοτήτων (φορτία ισχύος) με στόχο την ικανοποίηση των προσδοκιών (εθνικών συμφερόντων) των ομάδων διακύβευσης συμφερόντων (λαού) του οργανισμού (κράτους)».15
Όμως για τον Arther Ferril, η Υψηλή Στρατηγική είναι ένα άπιαστο σχέδιο, που περιλαμβάνει πολιτικά, διπλωματικά οικονομικά ακόμη και θρησκευτικά μέσα για την προστασία των συμφερόντων του κράτους, ενώ η στρατιωτική ισχύς δεν είναι το παν.16 Ο Παναγιώτης Ήφαιστος θεωρεί ότι μια συνολική εθνική στρατηγική, τόσο σε επίπεδο σχεδίασης όσο και επίπεδο εφαρμογής, αποτελεί ένα ιδιαίτερα δύσκολο εγχείρημα καθώς βασική προϋπόθεση είναι η αυξημένη πολιτική και θεσμική συγκρότηση και η υψηλή ποιότητα των ηγετών που μετέχουν στη διαδικασία σχεδίασης και εφαρμογής (πολιτικοί, διπλωμάτες, στρατιωτικοί).17 Τη δυσκολία επισημαίνει και ο Kennedy, καθώς η Υψηλή Στρατηγική επενεργεί σε διάφορα επίπεδα τα οποία αλληλεπιδρούν μεταξύ τους για την επίτευξη (ή επιβράδυνση) του κυρίως σκοπού. Μια τέτοια προσπάθεια αναπόφευκτα εμπεριέχει απρόβλεπτες τριβές.18
Η εμπειρία καταδεικνύει ότι για να είναι η εθνική στρατηγική επιτυχής, θα πρέπει να απολαμβάνει την ευρεία αποδοχή του λαού και των πολιτικών ηγετών του ανεξαρτήτως των πολιτικών τους πεποιθήσεων. Η καθαρή αντίληψη του εθνικού συμφέροντος, η ενότητα του στόχου με διαφάνεια και η ικανότητα πρόβλεψης είναι στοιχεία απαραίτητα για την επιτυχία της Υψηλής Στρατηγικής στην εφαρμογή της.19 Η Υψηλή Στρατηγική δεν είναι τίποτα άλλο από τον μακροχρόνιο σχεδιασμό ενός κράτους για να επιβιώσει και εάν είναι δυνατό να ευημερήσει. Είναι σημαντική για να προστατεύει τα μακροχρόνια συμφέροντά του και διαμορφώνει την εξωτερική πολιτική του κράτους.20 Η Υψηλή Στρατηγική στοχεύει και πέρα του πολέμου, στη δημιουργία συνθηκών οι οποίες ευνοούν τη επίτευξη ασφαλούς και βιώσιμης ειρήνης.21 Στο υψηλότερο αυτό επίπεδο, το στρατηγικό δόγμα περιέχει τις κατευθυντήριες γραμμές για την άμυνα και την ασφάλεια ενός κράτους.22
Στρατιωτική Στρατηγική
Η στρατιωτική στρατηγική είναι η εφαρμογή της Υψηλής Στρατηγικής σε χαμηλότερο επίπεδο. Ειδικότερα, «η τέχνη της κατανομής της χρησιμοποιήσεως στρατιωτικών μέσων για την επιτυχία των σκοπών της πολιτικής».23 Παραπλήσιος ορισμός είναι ότι, η στρατιωτική στρατηγική αφορά τη χρήση των ενόπλων δυνάμεων έτσι ώστε να επιτευχθούν, είτε με τη χρήση βίας είτε με την απειλή αυτής, οι στοχεύσεις της εθνικής πολιτικής.24 Η στρατηγική μπορεί να οριστεί και ως, η χρήση που γίνεται της δύναμης ή της απειλής της δύναμης, για την επίτευξη των στόχων της πολιτικής.25 Ο ορισμός που δίνει ο Κλαούσεβιτς για τη στρατηγική είναι πιο περιοριστικός αφού την προσδιορίζει ως την τέχνη της χρησιμοποίησης των μαχών για τη νίκη στον πόλεμο.26
Η Στρατιωτική Στρατηγική μπορεί να οριστεί και ως η συσχέτιση των πολιτικών επιλογών με τις στρατιωτικές δυνατότητες του κράτους, με σκοπό την επίτευξη συγκεκριμένων εθνοκρατικών στοχεύσεων.27 Η ύπαρξη πιθανότητας πολέμου ανάμεσα στα κράτη καθιστά τη στρατηγική ως μια αναγκαιότητα. Μέσα από τη στρατιωτική στρατηγική επιδιώκεται η καλύτερη οργάνωση, προετοιμασία και υλοποίηση των σχεδιασμών μιας κρατικής οντότητας ως προς την πολεμική διαδικασία, λόγω του γεγονότος ότι ο πόλεμος ως φαινόμενο διακρίνεται για την πολυπλοκότητά του.28 Για τον
Peter Paret στρατηγική είναι η «χρήση της ένοπλης δύναμης για να επιτευχθούν οι στρατιωτικοί αντικειμενικοί σκοποί και κατ’ επέκταση ο πολιτικός σκοπός του πολέμου».29 Αφορά την κατανομή και εφαρμογή της στρατιωτικής ισχύος για την επίτευξη των εθνικών στόχων της εθνικής ασφάλειας και άμυνας.30 Η στρατιωτική στρατηγική αφορά την προετοιμασία για τον ενδεχόμενο πόλεμο, τον σχεδιασμό για τη χρήση των πόρων και την ανάπτυξη των δυνάμεών του για τη διεξαγωγή του πολέμου.31
Ο Ήφαιστος αναφέρει την άποψη του J. Duffield, ότι η στρατιωτική στρατηγική, σε ότι αφορά τα κράτη που επιθυμούν τη διατήρηση του status quo, εξυπηρετεί, α) να λειτουργεί προληπτικά ως προς την εκδήλωση πολιτικών εκφοβισμού και εξαναγκασμού από τον αντίπαλο, β) να αποτρέπει στρατιωτικές επιθέσεις και γ) την προάσπιση της ακεραιτότητας της χώρας, εάν αυτό απαιτηθεί.32
Καθώς η Υψηλή στρατηγική είναι σε υψηλότερο επίπεδο, με μακρύτερη και ευρεία θεώρηση των καταστάσεων, η Στρατιωτική στρατηγική πρέπει να καθοδηγείται από αυτή.33 Αποστολή λοιπόν της καθαρά Στρατιωτικής στρατηγικής, είναι η επίτευξη των πολιτικών στοχεύων του κράτους, μέσα από την προετοιμασία και χρήση των στρατιωτικών μέσων.
Σύμφωνα με τον Hart, η επιτυχία της εξαρτάται από την ορθή εκτίμηση της καταστάσεως καθώς και στη συσχέτιση των διατιθέμενων μέσων και του στρατιωτικού σκοπού.34 Για τον Michael Howard η τέχνη της στρατηγικής παραμένει περίπλοκη έτσι ώστε η εφαρμογή των αυταπόδεικτων αρχών της να είναι ασυνήθιστα δύσκολή.35 Όσοι ασχολούνται με τη στρατηγική έχουν ευθύνη για τη διαμόρφωση των πολιτικών οι οποίες πρέπει να ακολουθηθούν πριν φτάσει η ώρα του πολέμου, του έσχατου μέσου επιβολής της εθνικής βούλησης. Οι στρατιωτικοί συμβουλεύοντας την Κυβέρνηση, πρέπει να εκθέτουν τα αποτελέσματα οποιασδήποτε προτεινόμενης πολιτικής επί των ενόπλων δυνάμεων.36 Όταν υπάρχει έλλειψη αποτελεσματικού πολιτικού ελέγχου, αυτό επιτρέπει στη στρατηγική να γίνεται απρόσεκτη και απερίσκεπτη. Τότε ο πόλεμος αλλάζει, προς τη μορφή, του κατά Κλαούσεβιτς απόλυτου πολέμου.37
Ο σκοπός λοιπόν της στρατηγικής είναι η προώθηση, ή η διασφάλιση των εθνικών συμφερόντων μιας χώρας, όποιο και αν θεωρεί αυτή ως εθνικό της συμφέρον.38 Το στρατηγικό δόγμα θα πρέπει να συγκεκριμενοποιεί τις απειλές και να ευρίσκει τους τρόπους αντιμετώπισής τους.39 Στο επίπεδο της στρατιωτικής στρατηγικής, το δόγμα που παράγεται καθορίζει το πώς πρέπει να χρησιμοποιείται η στρατιωτική ισχύς του κράτους σε συγκεκριμένους τύπους σύγκρουσης – επιχειρήσεων.40 Σύμφωνα με το υπουργείο άμυνας των ΗΠΑ, ως δόγμα περιγράφεται «οι θεμελιώδεις αρχές με τι οποίες οι ένοπλες δυνάμεις ή στοιχεία τους, κατευθύνουν τις ενέργειές τους για την υποστήριξη εθνικών στόχων. Το δόγμα δίνει εξουσία αλλά απαιτεί κρίση κατά την εφαρμογή του». Παρέχει κατευθύνσεις για το πώς θα επιτευχθούν στρατιωτικοί σκοποί και αντικειμενικοί στόχοι. Οι μεταβλητές που επηρεάζουν συνεχώς ένα δόγμα είναι η θεωρία, η εμπειρία και η τεχνολογία.41 Η στρατηγική μεταφράζει τους πολιτικούς στόχους σε στρατιωτικές στοχεύσεις. Το στρατιωτικό δόγμα μπορεί να χρησιμοποιηθεί ως εργαλείο διοίκησης, ως εργαλείο εκπαίδευσης αλλά και ως εργαλείο προώθησης αλλαγών.42
Σύμφωνα με τους Inge Bjerga και Torunn Haaland, υπάρχουν τρεις κατηγορίες στις οποίες μπορεί να γίνει κατανομή με βάση την προέλευση των στρατιωτικών δογμάτων. Η πρώτη κατηγορία αφορά την απόκρουση εξωτερικών απειλών, χωρίς να αποκλείονται και οι εσωτερικές απειλές. Σε αυτή τη κατηγορία, το δόγμα δίνει τις κατευθύνσεις για την πιο αποτελεσματική χρήση της στρατιωτικής ισχύος σε σχέση με τους προκαθορισμένους πολιτικούς σκοπούς και συγκεκριμένους αντίπαλους. Στη δεύτερη κατηγορία είναι τα στρατιωτικά δόγματα, τα οποία είναι το αποτέλεσμα οργανωσιακών παραγόντων, όπως οι γραφειοκρατικοί ανταγωνισμοί, η ερμηνεία των τεχνολογικών εξελίξεων και οι μηχανισμοί πολιτικού ελέγχου στις ένοπλες δυνάμεις. Στην τρίτη κατηγορία είναι τα δόγματα που εκπονούνται μέσα από απόψεις περί ορθής συμπεριφοράς, από δίκτυα με επαγγελματίες στρατιωτικούς, οι οποίοι έχουν κοινή εκπαίδευση και κουλτούρα, με κοινή εργασιακή εμπειρία, όπου βλέπουν τον κόσμο με την ίδια άποψη.43
Παραπομπές
1 Osinga Frans, Science, Strategy and War The Strategic Theory of John Boyd, (Delft, The Netherlands: Eburon Academic Publishers CW, 2005), p.14.
2 Joint Staff (J-7), Joint Publication 1-02, (Washington DC, Department of Defense, Dictionary of Military and Associated Terms, 12 April 2001) (As Amended Through April 2010), p.450.
3 Andre Beaufre, Εισαγωγή στη Στρατηγική, (Αθήνα: έκδοση ΓΕΣ/ΔΕΚΠ, 1987), σελ 15-16.
4 Osinga Frans, p.15.
5 John I. Pray, Coercive Air Strategy Forging a Bureaucratic shift, (Maxwell AFB, Alabama, Air University Press, 1995) p.2.
6 Michael T. Moseley, ‘’Airmen and the Art of Strategy,’’ Strategic Studies Quarterly, (Fall 2007), p.9.
7 Paul Kennedy, ‘’Grand Strategy in War and Peace: Toward a Broader Definition,’’ in Grand Strategies in War and Peace, ed. Paul Kennedy, (New Heaven and London: Yale University Press, 1991), pp. 1-2.
8 Basil Herny Liddel Hart, Στρατηγική της Έμμεσης Προσεγγίσεως, (Θεσσαλονίκη: Βάνιας, 1995), σελ. 43. Ως πολιτική, ο L. Hart θεωρεί την πολιτική που καθοδηγεί τη διεύθυνση του πολέμου και τη διαχωρίζει από την «υψηλότερη» πολιτική, η οποία καθορίζει τον σκοπό του πολέμου. Basil Herny Liddel Hart, Στρατηγική της Έμμεσης Προσεγγίσεως, σελ.501.
9 Basil Herny Liddel Hart, Strategy, 2d rev. ed (New York, 1974), p. 353, in Paul Kennedy Grand Strategies in War and Peace, ed. Paul Kennedy, (New Heaven and London: Yale University Press, 1991), σελ. 2-3.
10 Paul Kennedy, σελ. 4-5.
11 Σπ. Λίτσας, Πόλεμος και Ορθολογισμός. Θεωρητικές Προεκτάσεις και Στρατηγικές Εφαρμογές, (Βάρη Αττικής: Εκδόσεις Ποιότητα, 2010), σελ. 226.
12 Κων. Κολιόπουλος, Η Στρατηγική Σκέψη από την Αρχαιότητα έως Σήμερα, (Αθήνα: Ποιότητα, 2008), σελ. 44.
13 Paul Kennedy, σελ. 5
14 Kenneth Waltz, Θεωρεία Διεθνούς Πολιτικής, (Αθήνα: Ποιότητα, 2011), σελ. 202-210.
15 Gerry Johnson et. al., Βασικές Αρχές Στρατηγικής των Επιχειρήσεων, (Αθήνα: Κριτική, 2011), σελ. 33.
16 Arther Ferrill, ‘’The Grand Strategy of the Roman Empire’’ in, Grand Strategies in War and Peace, ed. Paul Kennedy, (New Heaven and London, Yale University Press, 1991), p. 78.
17 Παναγιώτης. Ήφαιστος και Αθανάσιος Πλατιάς, Ελληνική Αποτρεπτική Στρατηγική, (Αθήνα: Εκδόσεις Παπαζήση, 1992), σελ. 64-65.
18 Paul Kennedy, σελ. 5
19 David Pratt, ‘’Lecture One: Strategy and Grand Strategy,’’ Journal of Military and Strategic Studies, North America, 10, Jun. 2007 p.15, Available at: http://jmss.synergiesprairies.ca/jmss/index.php/jmss/article/view/92/102, (Date accessed: 2 Jan. 2015).
20 David Pratt, ‘’Lecture Two: Historical and Theoretical Considerations’’, Journal of Military and Strategic Studies, North America, 10, Jun. 2007, p.2 Available at: http://jmss.synergiesprairies.ca/jmss/index.php/jmss/article/view/93/103, (Date accessed: 2 Jan. 2015).
21 Basil Herny Liddel Hart, Στρατηγική της Έμμεσης Προσεγγίσεως, σελ. 502.
22 Inge Kjell Bjerga & Torunn Laugen Haaland ‘’Development of Military Doctrine: The Particular Case of Small States,’’ Journal of Strategic Studies, 33:4, (2010) p. 507. Η λέξη δόγμα σημαίνει «αυτό το οποίο διδάσκεται» από τη λατινική λέξη docrtina. Bjerga & Haaland σελ. 507.
23 Basil Herny Liddel Hart, Στρατηγική της Έμμεσης Προσεγγίσεως, σελ. 500-501.
24 Τζέημς Κλέϊτον, «Η Στρατηγική της Ιαπωνίας και των ΗΠΑ στον Πόλεμο του Ειρηνικού», στο Οι Δημιουργοί της Σύγχρονης Στρατηγικής από τον Μακκιαβέλι στην Πυρηνική Εποχή, επιμ. Peter Paret, (Αθήνα: Τουρίκη, 2004), σελ.831.
25 Colin S. Gray, Strategy for Chaos, (London: Frank Cass Publishers, 2002), p.3.
26 David Pratt, ‘’Lecture One: Strategy and Grand Strategy,’’ p. 5.
27 Π. Ήφαιστος και Αθ. Πλατιάς, σελ. 67-68.
28 Σπ. Λίτσας, σελ. 227.
29 Πήτερ Πάρετ, Εισαγωγή στο Οι Δημιουργοί της Σύγχρονης Στρατηγικής από τον Μακκιαβέλι στην Πυρηνική Εποχή, επιμ. Πήτερ Πάρετ, (Αθήνα: Τουρίκη, 2004), σελ.11.
30 Joint Staff (J-7), σελ.320.
31 Γκόρντον Α. Κραιγκ και Φήλιξ Γκίλπερτ, «Σκέψεις για τη Στρατηγική Σήμερα και στο Μέλλον», στο Οι Δημιουργοί της Σύγχρονης Στρατηγικής από τον Μακκιαβέλλι στην Πυρηνική Εποχή, επιμ. Πήτερ Πάρετ, (Αθήνα: Τουρίκη, 2004), σελ. 1028.
32 Π. Ηφαιστος και Αθ. Πλατιάς, σελ. 65.
33 Basil Herny Liddel Hart, Στρατηγική της Έμμεσης Προσεγγίσεως, σελ. 21-22.
34 Ibid., σελ. 502.
35 Michael Howard ‘’The classical strategists’’, The Adelphi Papers, 9:54, (1969): p.18. Ο Howard θεωρεί τη λέξη «τέχνη» καταλληλότερη από αυτή της «επιστήμης», να χαρακτηρίσει την έννοια της στρατηγικής. Howard, ‘’The classical strategists’’, σελ.18.
36 J. A. Chamier ‘’Strategy and Air Strategy,’’ Royal United Services Institution. Journal, 66:464, (1921): p. 642.
37 Γκορντον Κραιγκ, Φήλιξ Γκιλπερτ, σελ. 1024.
38 Π. Ήφαιστος και Αθ. Πλατιάς, σελ. 65.
39 Ibid., σελ. 20.
40 Inge Kjell Bjerga & Torunn Laugen Haaland, p. 507.
0 σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου