ΤΑ ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΑΝΑ ΤΟΥ 1955 ΚΑΙ Η ΑΡΧΗ ΤΟΥ ΑΦΑΝΙΣΜΟΥ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΚΟΙΝΟΤΗΤΑΣ ΤΗΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗΣ

ΥΠΟΒΑΘΡΟ ΤΩΝ ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΑΝΩΝ

«…∆εν δύναμαι να πιστεύσω ότι ενώπιον τόσων κοινών επιτεύξεων οποιοδήποτε πρόβλημα θα διαταράξει επί μακρόν την πορείαν της Ελληνοτουρκικής φιλίας. Ουδέ δύναμαι να πιστεύσω ότι τα ατυχή γε-γονότα των δύο τελευταίων εβδομάδων θα ανατρέψουν την τακτική μιας συνεργασίας, ήτις άρχισε προ 25ετίας υπό την εμπνευσμένη ηγεσίαν του Ελευθέριου Βενιζέλου και του Κεμάλ Ατατούρκ…Ως εκ τούτου
παροτρύνω υμάς όπως καταβάλετε πάσαν προσπάθειαν προς τον σκοπόν όπως η αποτελεσματικότης της συνεργασίας σας μη κλονισθεί εξ αιτίας των διαφωνίων της παρούσης στιγμής…»1

—John Foster Dalles (Υπουργός Εξωτερικών των Η.Π.Α.

Ένα κρίσιμο ερμηνευτικό στοιχείο σε σχέση με το πογκρόμ που επιβάλλεται πρώτα να εξεταστεί, αποτελεί το σύνολο των λεπτομερειών των σχέσεων ανάμεσα στο σύγχρονο τουρκικό κράτος και την ελληνική μειονότητά του. Η σύντομη εξέτα-ση της εξέλιξης αυτών των σχέσεων πριν το 1955, αποδεικνύει ότι το πογκρόμ είναι απολύτως συνυφασμένο με την πρωτογενή πολιτική του τουρκικού κράτους, δηλαδή γενικότερα, με την εθνικιστική, ρατσιστική και κατασταλτική πολιτική των Νεοτούρκων κατά τη διάρκεια των τελευταίων ετών της Οθωμανικής Αυτοκρατορί-ας.

Ιστορικό Υπόβαθρο

Όταν η συμμαχική αποστολή εγκατέλειψε την Κωνσταντινούπολη στις 2 Οκτωβρίου 1922, μετά το άδοξο τέλος της Μικρασιατικής εκστρατείας, εξελισσόταν ήδη η φυγή δεκάδων χιλιάδων Ελλήνων από την πόλη. Επακόλουθο της επιστρο-φής του τουρκικού στρατού στην πόλη, αποτέλεσε η λήψη σειράς μέτρων με τα οποία επιβλήθηκε σε Έλληνες επιχειρηματίες να πουλήσουν τις επιχειρήσεις τους αντί πινακίου φακής. Παράλληλα, δόθηκαν κίνητρα ώστε Τούρκοι επιχειρηματίες να εισέλθουν στην οικονομική ζωή της πόλης και της χώρας, ενώ εκτοπίστηκε ση-μαντικό τμήμα του ελληνικού στοιχείου. Ταυτόχρονα, επιβλήθηκε καθεστώς τρο-μοκρατίας στον τοπικό ελληνικό τύπο ενώ η κυβέρνηση άρχισε να εφαρμόζει το

1 Τσουκάτου, Σεπτεμβριανά 1955: Η "νύχτα των κρυστάλλων" του Ελληνισμού της Πόλης, 1999, 11. Απόσπασμα από το μήνυμα του υπουργού Εξωτερικών των Η.Π.Α. προς τον πρωθυ-πουργό της Ελλάδας Αλέξανδρο Παπάγο, 20-9-1955.

νόμο κατά της «προσβολής του τουρκισμού» εις βάρος τόσο του ελληνικού τύπου όσο και των Ελλήνων ατομικά.2
2 Alexandris, The Greek Minority of Instabul and Greek-Turkish Relations 1918-1973, 1992, 103-104. 

Επιπρόσθετα, η κυβέρνηση δήμευσε τις ιδιοκτησίες και τα κεφάλαια των πε-ρισσοτέρων φιλανθρωπικών και μορφωτικών ελληνικών οργανώσεων αποστερώ-ντας τον πλήρη έλεγχο των πόρων τους. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα να ατροφήσει η ζωή των κοινοτικών ιδρυμάτων. Η κορύφωση της εντεινόμενης συγκεντρωτικής δραστηριότητας της τουρκικής κυβέρνησης, επήλθε με το νόμο του 1935, ο οποίος έθετε όλα τα θρησκευτικά και κοινοτικά ιδρύματα υπό τον αυστηρό έλεγχο του κράτους. Σύμφωνα με αυτόν το νόμο, πάγωσαν τα περιουσιακά στοιχεία των ιδρυμάτων, ακόμη και αυτά που προορίζονταν για φιλανθρωπική και πολιτιστική δράση. Επιβάλλοντας δε το διορισμό από την κυβέρνηση ενός μοναδικού διαχει-ριστή (του tek mütevelli) για κάθε ίδρυμα και κάθε σύλλογο, ο νόμος στέρησε την πρωτοβουλία, καθώς και τη δυνατότητα λήψης αποφάσεων για τη διάθεση των χρηματικών πόρων.3

Υπό τις νέες αυτές συνθήκες, ακόμη και ύστερα από την αρχική αναχώρηση περίπου 158.000 Ελλήνων από την πόλη και τα περίχωρά της το 1924, η ταχέως συνεχιζόμενη δημογραφική συρρίκνωση των Ελλήνων, είχε ως αποτέλεσμα το 1934 να απομείνουν περίπου 111.000 Έλληνες πολίτες στην Κωνσταντινούπολη και στην ευρύτερη περιοχή.4 Τα μέτρα τα οποία επιβλήθηκαν από την τουρκική κυβέρνηση στους Έλληνες Κωνσταντινουπολίτες από το 1923 ως το 1947, είχαν ως κίνητρο τη διάλυση της ελληνικής κοινότητας, η οποία είχε επιδείξει εξαιρετική άνθηση πριν την εγκαθίδρυση της Τουρκικής ∆ημοκρατίας.

Το 1932, η Τουρκική Εθνοσυνέλευση ενέκρινε το Νόμο 2007 ο οποίος τα επό-μενα χρόνια στέρησε από τους Έλληνες πολίτες της Κωνσταντινούπολης, στους οποίους επιτράπηκε να παραμείνουν στην πόλη σύμφωνα με τη Συνθήκη της Λω-ζάννης του 1923, τη δυνατότητα να ασκούν μεγάλο αριθμό επαγγελμάτων και εμπορικών δραστηριοτήτων. Η προσπάθεια συρρίκνωσης της πολιτικής, νομικής, οικονομικής και πολιτιστικής παρουσίας της ελληνικής κοινότητας σφραγίστηκε ουσιαστικά κατά τον μεσοπόλεμο, όπου περίπου 31 νόμοι ακρωτηρίασαν την
3 Ό.π., 201-203.

4 Ό.π., 191.

κοινότητα και την έφεραν εντέλει σε κατάσταση παράλυσης. Επιπρόσθετα, ο νό-μος περί γλώσσας απαγόρευσε με τη σειρά του στα μέλη της ελληνικής μειονότη-τας να χρησιμοποιούν δημοσίως την ελληνική γλώσσα, ενώ νομιμοποιούσε τους τουρκικής καταγωγής συμπολίτες τους όταν εντόπιζαν δημοσίως τέτοιες παραβιά-σεις να προβούν σε διορθώσεις.5


Αποκορύφωμα της όλης προσπάθειας αφανισμού των μειονοτήτων αποτέλε-σαν τα λεγόμενα τάγματα εργασίας, τα οποία αποδυνάμωσαν τον υγιή ανδρικό πληθυσμό. Ο νόμος του 1941 που ψηφίστηκε κατά τη διάρκεια του Β' Παγκοσμίου Πολέμου από την Τουρκική Εθνοσυνέλευση, επέβαλλε υποχρεωτική επιστράτευση των χριστιανών και των εβραίων ανδρών ηλικίας από 18 ως 45 ετών σε τάγματα εργασίας (amele taburlari). Η μεροληπτική αυτή επιστράτευση και οι συνεπακό-λουθες κακουχίες, οδήγησαν όχι μόνο στο θάνατο μεγάλου αριθμού στρατολογη-μένων αλλά και στην τρομοκράτηση των κοινοτήτων τους. Τα τάγματα εργασίας τελικά διαλύθηκαν για λόγους όχι άμεσα προφανείς.6

Το 1942, η κυβέρνηση με νόμο που ψήφισε, εισήγαγε σοβαρές διακρίσεις εις βάρος των μη μουσουλμανικών μειονοτήτων. Επιπρόσθετα, ο νόμος αυτός περιεί-χε στην ουσία και ποινικό χαρακτήρα αποτελώντας το υπόβαθρο για την οικονομι-κή καταστροφή αυτών των εθνοτικών μειονοτήτων αλλά και για την ψυχολογική τους αναστάτωση. Αυτό επετεύχθη εξαιτίας της δυνατότητας που απέκτησε το κράτος να ιδιοποιηθεί μεγάλο μέρος των κεφαλαίων της ακίνητης περιουσίας τους και, σε τελική ανάλυση, να περιέλθουν οι επιχειρήσεις τους στον έλεγχο μουσουλ-μάνων. Ουσιαστικά δεν ήταν τίποτα άλλο παρά μια απαλλοτρίωση της περιουσίας των μη μουσουλμανικών μειονοτήτων από το κράτος με την επιβολή ενός άδικου και δυσβάσταχτου φόρου. Έτσι, το μεροληπτικό νομικό καθεστώς των ταγμάτων εργασίας διαδέχτηκε η νομοθεσία αυτή, γνωστή στα τουρκικά ως varlik vergisi (περί φορολογίας των περιουσιών ή «νόμος του βαρλικίου»),7 θέτοντας για άλλη μια φορά τις μειονότητες υπό άμεση απειλή καταναγκαστικής, σκληρής εργασίας,

5 Alexandris, 1992, 184-185.

6 Βρυώνης, 2007, 75.

7 Ό.π., 75. Η διαδικασία διευκολύνθηκε ιδιαιτέρως με τον ορισμό κρατικών αξιωματούχων αλλά και των οργάνων της αστυνομίας να καθορίζουν και να επιβάλλουν την είσπραξη του φόρου στις μειονοτικές επιχειρήσεις και στα μέλη των μειονοτήτων ατομικά. Επιπλέον, αυτοί οι αξιωματούχοι της κυβέρνησης συχνά δεν ανακοίνωναν ηθελημένα τους δημόσιους πλειστηριασμούς που διεκπε-ραίωναν προκειμένου να ρευστοποιήσουν τα αγαθά, κτίρια, επιχειρήσεις και εργοστάσια. Ως εκ τούτου, ευνοούμενοι Τούρκοι επιχειρηματίες στην πραγματικότητα λεηλάτησαν αυτόν τον πλούτο επωφελούμενοι εκ των έσω από τις διαδικασίες προσδιορισμού, καταλογισμού και συλλογής των φόρων καθώς και του πλειστηριασμού.


στο Άσκαλε, στη βορειοανατολική Τουρκία, σε μια περιοχή καθόλου ευνοημένη από γεωγραφική και κλιματική άποψη.8 Τα τέλη του varlik vergisi έπρεπε να κατα-βληθούν εντός διαστήματος δεκαπέντε ημερών από τη δημοσίευση του νόμου, με περίοδο χάριτος άλλων δεκαπέντε ημερών (οπότε και θα καταβάλλονταν εντό-κως). Επιπλέον, η περιουσία των οφειλετών καθώς και αυτή των συγγενών τους επιτρεπόταν να πλειστηριαστεί για την αποπληρωμή του οφειλόμενου φόρου.9

Η αναπάντεχη χαλάρωση των ασφυκτικών όρων και συνθηκών της πολιτικής ζωής επήλθε εξαιτίας του πολιτικού ανταγωνισμού των κομμάτων. Η ψήφος και η σχετική στήριξη των μειονοτήτων είχαν ιδιαίτερη σημασία τόσο για τον αρχηγό του ∆ημοκρατικού Κόμματος, τον Αντνάν Μεντερές, όσο και για τον αρχηγό του αντί-παλου Ρεπουμπλικανικού Λαϊκού Κόμματος το οποίο ίδρυσε ο Μουσταφά Κεμάλ Ατατούρκ, τον Ισμέτ Ινονού, οι οποίοι αμφότεροι προσπάθησαν να τις προσεταιρι-στούν. Έτσι, με την ανάληψη της κυβέρνησης από τον Αντνάν Μεντερές, οι μειο-νοτικές κοινότητες της Κωνσταντινούπολης έπαψαν να είναι αποδέκτες των αυ-στηρών και εξοντωτικών ελέγχων, δίδοντας τους τη δυνατότητα να συμμετάσχουν στην οικονομική ανάπτυξη. Η απλοποίηση της δανειοδότησης των επιχειρήσεων, κάνοντας ευκολότερη την πρόσβαση σε κεφάλαια, ωφέλησε τους επιχειρηματίες της μειονότητας. Επίσης, η κατάργηση του συστήματος του tek müteveli τα τελευ-ταία χρόνια της προηγούμενης διακυβέρνησης Ινονού και η νομοθεσία του 1950, απάλλαξαν τα διάφορα ελληνικά ιδρύματα από τον κρατικό έλεγχο. Ταυτόχρονα, η λιμνάζουσα τουρκική οικονομία δέχτηκε ισχυρή τονωτική ένεση τη δεκαετία του 1950 από την εισροή ιδιωτικών αμερικανικών κεφαλαίων αλλά και της αμερικανι-κής κυβερνητικής βοήθειας. Το 1950-1951 η θέση των συλλογικών φορέων της ελληνικής κοινότητας αναβαθμίστηκε θεαματικά με τη συμβολή των Ελλήνων επι-χειρηματιών, καθώς αυτοί μεγάλοι και μικροί, συμμετείχαν πλέον ενεργά στις νέες δυναμικές εξελίξεις στην τουρκική οικονομία παρά τα λίγα χρόνια ιδιαίτερα εντατι-κής δραστηριότητας τους. Έτσι, το 1955, είχαν πλέον αναδειχθεί σε σημαντικό παράγοντα της οικονομικής ζωής της μεγαλύτερης πόλης της Τουρκίας.10

8 Ό.π., 76.

9 Alexandris, 1992, 222. Στο Άσκαλε, εργάζονταν για δύο λίρες την ημέρα (από τις οποίες η μία λίρα παρακρατούνταν προς αποπληρωμή του φόρου), ενώ κατέστησαν οι ίδιοι υπεύθυνοι για το φαγητό, την ένδυση και την ιατρική περίθαλψή τους (εφόσον βέβαια ήταν διαθέσιμη). Είχε υπολο-γιστεί ότι, με αυτό το ρυθμό αποπληρωμής, αρκετοί οφειλέτες θα έπρεπε να εργάζονται για 250 χρόνια προκειμένου να εξοφλήσουν τους εξωφρενικούς φόρους που τους είχαν επιβληθεί.

10 Βρυώνης, 2007, 57-58.

Υπό το πρίσμα αυτό των νέων οικονομικών και πολιτικών συνθηκών, η οικο-νομική ανάκαμψη της ελληνικής κοινότητας ήταν πλέον γεγονός. Οι Έλληνες κινή-θηκαν ταχύτατα και σύντομα ανέκτησαν μέρος της ακίνητης περιουσίας και του κεφαλαίου τα οποία είχαν χάσει εξαιτίας του varlik vergisi τη δεκαετία του 1940. Το τουρκικό κράτος ανεχόταν την επιχειρηματική ανάκαμψη των Ελλήνων. Κατείχαν ηγετική θέση στους τομείς της αλιείας, των ναυτιλιακών προμηθειών, της κτηματα-γοράς, της ζαχαροπλαστικής και της οινοποιίας. Είχαν αρχίσει να επανεμφανίζο-νται στην καρδιά της επιχειρηματικής περιοχής κατά μήκος της κεντρικής λεωφό-ρου Ανεξαρτησίας (Ιστικλάλ) της Κωνσταντινούπολης, και μέχρι τα γεγονότα του πογκρόμ είχαν ανακτήσει την κυρίαρχη θέση τους εκεί, έχοντας αγοράσει ξανά τα μισά και πλέον καταστήματα σ' αυτή την περιζήτητη εμπορική συνοικία.11

Όμως, το πογκρόμ της 6ης - 7ης Σεπτεμβρίου 1955, επρόκειτο να καταστρέψει ολοκληρωτικά και ανεπίστρεπτα τη γεμάτη ενέργεια, προοδευτική και ταχέως ανα-πτυσσόμενη ελληνική κοινότητα.

Θεσμικό Υπόβαθρο

Η αιτιολόγηση του πογκρόμ του 1955, σύμφωνα με μελέτες που έχουν ασχο-ληθεί με το θέμα, βασίστηκε κυρίως στις αυξανόμενες εντάσεις για την Κύπρο ανάμεσα στην Ελλάδα, από τη μία πλευρά, και την Τουρκία και τη Βρετανία, από την άλλη. Υπάρχουν ακόμη κάποιοι που αποδίδουν τα γεγονότα στην αντίθεση ανάμεσα στη σχετική οικονομική ευμάρεια της ελληνικής μειονότητας της Κωνστα-ντινούπολης και στην ένδεια των κατώτερων στρωμάτων της πόλης. Έτσι, το πογκρόμ ήταν το αποτέλεσμα του φθόνου των Τούρκων για τους εύπορους χριστιανούς της πόλης, οι οποίοι κυριευόμενοι από παροξυσμό και αυθόρμητο μένος λεηλάτησαν τις περιουσίες των Ελλήνων.12 Από την άλλη, κάποιοι ενστερνί-ζονται την άποψη ότι η βία ήταν μια αυθόρμητη συναισθηματική έκρηξη Τούρκων μουσουλμάνων πολιτών κατόπιν εξόργισής τους όταν γνωστοποιήθηκε η έκρηξη μέσα στο συγκρότημα του τουρκικού προξενείου στη Θεσσαλονίκη το οποίο περι-λαμβάνει το σπίτι όπου γεννήθηκε ο Μουσταφά Κεμάλ Ατατούρκ. Έτσι, σύμφωνα

11 Ό.π., 60-61. Οι Έλληνες κατείχαν πάνω από 4.500 καταστήματα στην ευρύτερη περιοχή της Κωνσταντινούπολης μέχρι τα γεγονότα του Σεπτεμβρίου του 1955.

12 Ό.π., 68. Σε αυτό το μήκος κύματος κινήθηκε το δικαστήριο στη Γιασίαντα, το οποίο το 1960-1961 δίκασε και εντέλει καταδίκασε τα κυριότερα στελέχη της κυβέρνησης Μεντερές καθώς απο-φάνθηκε ότι το πογκρόμ ήταν έγκλημα κατά της ιδιοκτησίας και όχι κατά της ανθρώπινης ζωής .

πάντα με την άποψη αυτή, ήταν απολύτως φυσιολογικό να πυροδοτηθούν οι βίαιες και αυθόρμητες αντιδράσεις των Τούρκων στην Κωνσταντινούπολη και να επέλθει η καταστροφή ο,τιδήποτε ελληνικού στοιχείου αφού, οποιαδήποτε επίθεση στην οικία του Ατατούρκ συνιστά προσβολή για το τουρκικό έθνος.13 Η τελευταία εκδοχή που υπήρχε και που υποστηρίχθηκε από την κυβέρνηση του Μεντερές, ήταν ότι η οργάνωση και η εκτέλεση της υλικής καταστροφής της ελληνικής κοινό-τητας μέσα σε λίγες ώρες, σε μια τεράστια περιοχή που εκτεινόταν από τη Μαύρη Θάλασσα ως τη θάλασσα του Μαρμαρά έκτασης περίπου 45 τετραγωνικών χιλιο-μέτρων, οφειλόταν σε κομμουνιστές.14

Τα ιστορικά στοιχεία καταδεικνύουν ότι, το προφανές ενδιαφέρον της Βρετανί-ας στον έλεγχο που αυτή ασκούσε στο νησί της Κύπρου καθώς και η διαφαινόμε-νη ανεξαρτητοποίησή του με τη προσπάθεια της Ελλάδας να θέσει το θέμα στον ΟΗΕ, αποτέλεσε το σημείο καμπής που ώθησε την Τουρκία να εγείρει σοβαρές αξιώσεις στο νησί. Στην πραγματικότητα, πριν από αυτό, ο Τούρκος υπουργός Εξωτερικών Μεχμέτ Φουάτ Κιοπρουλού, είχε δηλώσει επισήμως ότι η Κύπρος δεν ήταν τουρκικό θέμα. Όμως αργότερα κάτι άλλαξε ριζικά στις προτεραιότητες και τις επιδιώξεις της τουρκικής κυβέρνησης. Η Βρετανική Αυτοκρατορία, υπό το βάρος της ενδεχόμενης ευόδωσης της προσπάθειας των Ελληνοκυπρίων, πίεσαν την τουρκική κυβέρνηση ώστε αυτή να εγείρει αιφνίδια αξιώσεις στο θέμα της Κύπρου.15 Από την άλλη, ίσως η Τουρκία διέκρινε κατά κάποιο τρόπο τη χρυσή ευκαιρία να ανατρέψει τη μακροχρόνια προσπάθεια του εδαφικού ακρωτηριασμού της πάλαι ποτέ εκτεταμένης Οθωμανικής Αυτοκρατορίας.

Μέχρι και τα μέσα του 1955 γινόταν όλο και πιο φανερή η αδυναμία της Βρετανίας να διατηρήσει την τάξη στην Κύπρο. Η Βρετανία προκειμένου να εξασφαλίσει την πιο άμεση συμμετοχή της Τουρκίας, θεώρησε ότι αυτή η αποτυχία θα προκαλούσε την αντίδραση της. Αποτέλεσμα όλων των παραπάνω ήταν τελικά η Βρετανία να χάσει ακόμη περισσότερο τον έλεγχο. Το τακτικό αδιέξοδο στο οποίο βρισκόταν, εξανάγκασε τη βρετανική κυβέρνηση να προχωρήσει σε βαθμηδόν διαβούλευση με την Άγκυρα.

13 Ό.π., 69.

14 Ό.π., 69. Σύμφωνα με πολλούς παρατηρητές, αυτή η «λύση» προτάθηκε στην τουρκική κυ-βέρνηση από τον Άλλεν Ντάλλες (Allen Dulles), διοικητή της CIA, ο οποίος εκείνες τις μέρες παρα-κολουθούσε ένα διεθνές συνέδριο εγκληματολογίας στην Κωνσταντινούπολη. Βρισκόμενοι ήδη στην εποχή του Ψυχρού Πολέμου, το προφανές ήταν να κατηγορηθούν οι κομμουνιστές.

15 Ό.π., 70.

Η αλλαγή της στάσης της κυβέρνησης Μεντερές σηματοδοτήθηκε με την αντικατάσταση του Κιοπρουλού από τον Φατίν Ρουστού Ζορλού στο Υπουργείο Εξωτερικών. Έτσι, εμφανίστηκε στο προσκήνιο ένας πολιτικός ο οποίος, γαλουχη-μένος στη διπλωματική υπηρεσία, είχε ταχθεί υπέρ μιας πολύ περισσότερο επιθε-τικής πολιτικής στην Κύπρο, και που ταυτιζόταν απόλυτα με τη νέα πολιτική του ίδιου του Μεντερές.16


Η απαίτηση των Βρετανών να συμμετάσχει η τουρκική κυβέρνηση στη διάσκεψη του Λονδίνου στα τέλη Αυγούστου - αρχές Σεπτεμβρίου 1955 προκάλε-σε αρχικά την έκπληξη αλλά τελικά την αποδοχή της ελληνικής κυβέρνησης. Επιπλέον, η Βρετανία επιζητούσε μία σθεναρή στάση από την Τουρκία με την ελπίδα ότι θα ενισχυόταν η ευάλωτη θέση της πάνω στο θέμα της Κύπρου. Με κρυπτογραφημένο μήνυμα που εστάλη στην Άγκυρα στις 28 Αυγούστου 1955, ο Ζορλού, λίγο πριν την ομιλία του στη διάσκεψη, ενημέρωσε την κυβέρνησή του ότι οι Βρετανοί είχαν ανησυχία μήπως η τουρκική αποστολή δε θα προχωρούσε σε ισχυρές διεκδικήσεις οι οποίες θα αναχαίτιζαν τις αξιώσεις της ελληνικής αντιπρο-σωπείας.17

Η απόφαση του υπουργού Εξωτερικών Χάρολντ Μακμίλλαν και του πρωθυ-πουργού Άντονυ Ήντεν να δεχτούν την πρόταση του Μεντερές για «συμπαιγνία» πριν τη διάσκεψη του Λονδίνου, σφράγισε την τύχη της διάσκεψης η οποία, συνδέθηκε με τη σειρά της με το πογκρόμ της 6ης - 7ης Σεπτεμβρίου.18


Οι πλήρεις λεπτομέρειες της βρετανικής πολιτικής όσον αφορά την ενθάρρυν-ση της επιθετικής συμπεριφοράς της Τουρκίας στο θέμα της Κύπρου δεν είναι διαθέσιμες. Ωστόσο, από τις αρχές φθινοπώρου του 1954, η βρετανική κυβέρνηση μάλλον είχε εκφράσει με αόριστο, ανεπίσημο τρόπο την επιθυμία της για τη διοργάνωση κάποιου συλλαλητηρίου στην Κωνσταντινούπολη που θα λειτουρ-γούσε σαν μοχλός πίεσης και σαν πολιτικό βαρόμετρο του δημόσιου αισθήματος στην Τουρκία σχετικά με το Κυπριακό.19

Το 1952 ιδρύθηκαν με τις ευλογίες της κυβέρνησης η Εθνική Ομοσπονδία Τούρκων Φοιτητών και η Εθνική Ένωση Τούρκων Φοιτητών, που μολονότι δεν


16 Ό.π., 85.

17 Ό.π., 87.

18 Ό.π., 90.

19 Ό.π., 91.

ανήκαν θεσμικά στον κρατικό μηχανισμό, βρίσκονταν υπό αυστηρό κυβερνητικό έλεγχο. Οι δύο ενώσεις συμμετείχαν ενεργά στις λαϊκές διαδηλώσεις οι οποίες φαινομενικά δεν ήταν συνδεδεμένες με την κυβέρνηση, αλλά τις οποίες η τελευταία ενθάρρυνε και ενέκρινε, αφού είχε αποφασίσει ότι τις χρειαζόταν. Ο ρόλος τους λοιπόν το 1954 ήταν να επιτίθενται, μέσω διαδηλώσεων και διεκδικήσεων, στην ελληνική μειονότητα της Κωνσταντινούπολης καθώς και στο Οικουμενικό Πατριαρ-χείο ακολουθώντας πιστά τη νέα επιθετική τουρκική πολιτική στην Κύπρο. Παράλ-ληλα, δράση ανέλαβαν και άλλες οργανώσεις, ανάμεσά τους ο Σύλλογος Περιθάλψεως των εκ ∆υτικής Θράκης Προσφύγων, ο οποίος είχε ιδρυθεί το 1953, και η Επιτροπή Υπεράσπισης Τουρκικών ∆ικαίων στην Κύπρο, η οποία ανέπτυξε έντονη δραστηριότητα και αναδιοργανώθηκε ως Kibris Türktür Cemiyeti (KTC – Οργάνωση «Η Κύπρος είναι Τουρκική» ).20 Η τελευταία οργάνωση θα αναλάμβανε να πρωτοστατήσει στην προσπάθεια αφύπνισης του τουρκικού ενδιαφέροντος για την Κύπρο. Έτσι η κυβέρνηση, συνδέοντας τις υπάρχουσες οργανώσεις με τη νε-οσύστατη KTC, άρχισε να τις χαλιναγωγεί ώστε τελικά να αποτελέσουν το κεντρικό επιτελείο μιας αναπροσανατολισμένης εξωτερικής πολιτικής.21

Ψυχολογικό Υπόβαθρο

Από το 1954-1955 οι κυβερνητικοί θεσμοί και οι ημιεπίσημες οργανώσεις μετατόπισαν το ενδιαφέρον τους από τη μουσουλμανική μειονότητα στην ελληνική Θράκη και την Κύπρο στην υπό ομηρία ελληνική κοινότητα της Κωνσταντινούπο-λης. Οι επακόλουθες επιθέσεις εις βάρος της ελληνικής κοινότητας έφτασαν σε σημείο υστερίας το καλοκαίρι του 1955, και χαρακτηρίζονταν από μια σειρά επικίνδυνων και δυσοίωνων επεισοδίων που κύριοι υποκινητές τους ήταν η ίδια η κυβέρνηση σε συνεργασία με φοιτητικές και εθνικιστικές οργανώσεις (οι οποίες λειτουργούσαν στο σύνολό τους με την έγκριση της κυβέρνησης και ελέγχονταν από αυτήν).22

Η εμπρηστική εκστρατεία του τουρκικού τύπου από τις αρχές του 1954, προη-γήθηκε των ανθελληνικών διαδηλώσεων των φοιτητικών και άλλων οργανώσεων,

20 Alexandris, 1992, 253 επ. Επίσης, Χρηστίδης, Τα Σεπτεμβριανά, Κωνσταντινούπολη και Σμύρνη 1955, 2000, 183 επ.

21 Βρυώνης, 2007, 92 επ. Επίσης, Γκιουβέν, Εθνικισμός, Κοινωνικές Μεταβολές και Μειονότητες, 2009, 108 επ.

22 Βρυώνης, 2007, 130 επ.


θέτοντας το θέμα της τροποποίησης της Συνθήκης της Λωζάννης ή εξαπολύοντας επίθεση στο θεσμό του Οικουμενικού Πατριαρχείου με ταυτόχρονη απαίτηση απομάκρυνσής του. Αυτή η τακτική επρόκειτο να συνεχιστεί ως τον Αύγουστο του 1955, όσο πλησίαζε η σύγκληση της τριμερούς διάσκεψης στο Λονδίνο. Με το διορισμό του Ζορλού, η νέα, περισσότερο επιθετική ηγεσία εμφύσησε στην τουρκι-κή πολιτική απέναντι στην Κύπρο, την Ελλάδα και τη Μεγάλη Βρετανία ένα ρωμα-λέο και διεκδικητικό πνεύμα.23

Η κυβέρνηση, εφαρμόζοντας πλήρως την τακτική της διασποράς ψευδών ειδήσεων και της κατασκευής φημών, και δρώντας διακριτικά μέσω των φοιτητικών και των περιφερειακών οργανώσεων, πέτυχε να εξωθήσει σε επίπεδα υστερίας το λαϊκό ζήλο και τη λαϊκή οργή κατά της ελληνικής μειονότητας της Κωνσταντινού-πολης.24 Σ’ αυτήν την εκστρατεία παραπληροφόρησης, κρίσιμο παράγοντα αποτέ-λεσε η παραγωγή και η διασπορά της ψευδούς και κατασκευασμένης φήμης ότι οι Ελληνοκύπριοι σχεδίαζαν τη σφαγή των Τουρκοκυπρίων στις 28 Αυγούστου 1955. Εκμεταλλευόμενος τη φήμη αυτή εν τη γενέσει της, ο ιδρυτής της Kibris Türktür Cemiyeti (KTC) Χικμέτ Μπιλ, εξέδωσε στις 16 Αυγούστου μυστική εγκύκλιο προς τα παραρτήματα της KTC, καλώντας τα να αναλάβουν όποια δράση θεωρούν κα-τάλληλη με σκοπό να καταπτοηθούν το Λονδίνο και η Αθήνα.25 Έτσι λοιπόν, η μυστική αυτή εγκύκλιος, συνέτεινε στο να εξερεθιστεί η τουρκική κοινή γνώμη. ∆εν υπάρχει όμως το παραμικρό στοιχείο που να βεβαιώνει ότι σχεδιάστηκε ποτέ τέτοια σφαγή, και φυσικά ούτε επιχειρήθηκε κάτι τέτοιο είτε από την ΕΟΚΑ (Εθνική Οργάνωσις Κυπρίων Αγωνιστών) είτε από τους Ελληνοκύπριους ηγέτες εκείνης της περιόδου. Όμως, μέσω της εγκυκλίου και ενός άρθρου που δημοσιεύτηκε στη εφημερίδα Ηürriyet στις 19 Αυγούστου,26 η φήμη για την επικείμενη σφαγή των Τουρκοκυπρίων διαδόθηκε στο σύνολο του τουρκικού λαού, υιοθετήθηκε από τον καθένα χωριστά αλλά και από ομάδες αφοσιωμένες στη δημιουργία μιας ατμό-σφαιρας γεμάτο μίσος απέναντι στην ελληνική μειονότητα. Αποτέλεσμα των παραπάνω ήταν, από την πλευρά των Τούρκων, να θεωρηθούν οι Έλληνες συμπολίτες τους τρωτοί στόχοι προς καταστροφή στο εγγύς μέλλον.

23 Ό.π., 130-131.

24 Ό.π., 132.

25 Ό.π., 133.

26 Ό.π., 135.

Η διαιώνιση μιας μεροληπτικής στάσης και συμπεριφοράς απέναντι στην ελληνική μειονότητα της Κωνσταντινούπολης, η ανάγκη του τουρκικού κράτους να αντλήσει από την τουρκική κοινή γνώμη τη στήριξη για την εξωτερική πολιτική του, η συνεχόμενη δημοσίευση εμπρηστικών άρθρων από τον τουρκικό τύπο και η δράση διαφόρων οργανώσεων υπέρ της τουρκικής μειονότητας στην Κύπρο, απο-τέλεσαν τους παράγοντες που συνέκλιναν και διαμόρφωσαν, σε σχετικά σύντομο χρονικό διάστημα (από τα τέλη του 1954 ως τα τέλη της άνοιξης του 1955), μια εθνικιστική και ρατσιστική πολιτική ατμόσφαιρα που επέτρεψε τη διαμόρφωση των κατάλληλων συνθηκών για το πογκρόμ. Αυτό είναι και το υπόβαθρο της αξιοση-μείωτης μεταβολής που συντελείται στη θέση της Τουρκίας σε σχέση με την Κύπρο και την Ελλάδα, μεταβολή που χαρακτηρίστηκε ιδιαίτερα από τις εντεινόμε-νες προσπάθειες της κυβέρνησης Μεντερές να διαμορφώσει επιθετική πολιτική στην Κύπρο. Η κορύφωση των προσπαθειών αυτών επρόκειτο να πραγματοποιη-θεί με το ολέθριο πογκρόμ της 6ης - 7ης Σεπτεμβρίου 1955. Σαφώς, είχαν προηγη-θεί οι εξελίξεις στη διάσκεψη του Λονδίνου οι οποίες συνδυάστηκαν με την επιτυχή σκευωρία της τουρκικής κυβέρνησης να προκαλέσει πυροδότηση εκρηκτικού μηχανισμού στον περίβολο του προξενείου της στη Θεσσαλονίκη δίνοντας την αφορμή για το ξέσπασμα των γεγονότων.27


27 Ό.π., 144 επ. Στις 3 Σεπτεμβρίου η γυναίκα του Τούρκου Προξένου στην Θεσσαλονίκη κάλεσε Έλληνα φωτογράφο και του ζήτησε να φωτογραφήσει τον περίβολο του Προξενείου, το οποίο στεγάζεται δίπλα σε παλιό σπίτι, στο οποίο υποτίθεται ότι γεννήθηκε ο Μουσταφά Κεμάλ. Τις φωτογραφίες τις ζήτησε ως ενθύμιο, διότι την επομένη επρόκειτο να αναχωρήσει για την Τουρκία. Τα μεσάνυκτα της 5ης προς 6η Σεπτεμβρίου εξερράγη βόμβα στον κήπο του τουρκικού Προξενεί-ου, η οποία προκάλεσε μικρές μόνο ζημιές σε υαλοπίνακες στην παρακείμενη ʺοικία του Κεμάλʺ. Η βόμβα, όπως εξακριβώθηκε από τις έρευνες που διεξήγαγαν οι ελληνικές αρχές και όπως απεδεί-χθη αργότερα στην δίκη των πρωταιτίων των γεγονότων το 1961 στη νήσο Yassiada (Πλάτη), μεταφέρθηκε από την Τουρκία από Τούρκο πράκτορα (Έλληνα υπήκοο από την Κομοτηνή) και τοποθετήθηκε από τον Τούρκο κλητήρα του Προξενείου. Στις 4:00 το απόγευμα η τουρκική εφημε-ρίδα İstanbul Ekspres κυκλοφόρησε σε έκτακτη έκδοση και δημοσίευσε τις φωτογραφίες της συζύ-γου του Τούρκου Προξένου φρικτά παραποιημένες, με τέτοιο τρόπο ώστε να δίδεται η εντύπωση ότι στο σπίτι του πατέρα των Τούρκων είχε σημειωθεί μια τεράστια έκρηξη από βόμβα που είχαν τοποθετήσει οι Έλληνες. Το γεγονός αυτό έδωσε το έναυσμα για την έναρξη των πρωτοφανούς αγριότητας οργανωμένων ανθελληνικών ταραχών στην Κωνσταντινούπολη. Επίσης, Γκιουβέν, 2009, 137 επ., Χρηστίδης, 2000, 233 επ.

ΓΕΓΟΝΟΤΑ ΚΑΙ ΣΥΝΕΠΕΙΕΣ


«Με τον χυδαιότερο τρόπο κατέστρεψαν τα κορίτσια. Τα έγδυναν και όταν αντιστεκόντουσαν, τους χάραζαν το πρόσωπο, τους δάγκωναν το στήθος.»1

—Ιωαννίδου – Μωυσιάδου, κάτοικος της Πόλης


Η λεηλασία κάθε τι ελληνικού άρχισε μόλις δόθηκε το σύνθημα καθώς ο μαινόμενος τουρκικός όχλος ξεχύθηκε στους δρόμους της Πόλης. Στην πραγματι-κότητα όμως, οι Τούρκοι πολίτες δεν έδρασαν αυθόρμητα. Υπήρχε ένα κεντρικό σχέδιο το οποίο αποτέλεσε τη βάση του συντονισμού της συνολικής στρατηγικής και της επίθεσης. Η οργάνωση αυτού του σχεδίου αποδείχθηκε αρτιότατη, αφού μέρες ή και εβδομάδες πριν έπρεπε να στρατολογηθούν άτομα από τη Μικρά Ασία και την Ανατολική Θράκη (εκτός των Κωνσταντινουπολιτών Τούρκων)2, να μετα-φερθούν με σιδηροδρόμους, ταξί, λεωφορεία και πλοία, να εφοδιαστούν με ρόπα-λα, αξίνες, φτυάρια, λοστούς, δαυλούς ασετιλίνης, βενζίνη, δυναμίτιδα. Ακόμα, έπρεπε να παρασχεθεί στους επίδοξους ταραχοποιούς τροφή και κατάλυμα για μία ή δύο ημέρες.3 Επιπρόσθετα, συντάχθηκαν οι κατάλογοι των επικείμενων στό-χων σε κάθε συνοικία και σημαδεύτηκαν την κατάλληλη στιγμή τα ελληνικά κτίρια.4 Τέλος, εκπαιδεύτηκαν οι αστυνομικοί και στρατιωτικοί οι οποίοι με πολιτική περιβολή θα ελάμβαναν μέρος στη λεηλασία και θα κατηύθυναν το πλήθος, ενώ αργότερα θα έπαιζαν τον ρόλο των ειρηνοποιών.5

Η Εξέλιξη των Γεγονότων του Ανθελληνικού Πογκρόμ

Οι πρώτες συγκεντρώσεις και ομιλίες ξεκίνησαν κατά τις 16:30 το απόγευμα, ενώ οι πρώτες ταραχές γύρω στις 17:30. Για να ξεσηκώσουν το λαό οι διαδηλωτές χρησιμοποίησαν το Κυπριακό ζήτημα6 ή υποδαύλισαν τη διαδεδομένη μεταξύ του πληθυσμού αποστροφή ενάντια στους μη μουσουλμάνους.7 Φυσικά, η ώρα ενάρ-ξεως των τουρκικών επιθέσεων ποίκιλλε από συνοικία σε συνοικία.8 Επιθέσεις εναντίον των Ελλήνων και των περιουσιών τους έλαβαν χώρα και στην ευρωπαϊκή και στην ασιατική πλευρά της Κωνσταντινουπόλεως, αλλά και στις νήσους Χάλκη και Πρίγκηπο, από Τούρκους που μεταφέρθηκαν εκεί με πλοιάρια.

1 Τσουκάτου, 1999, 100.

2 Βρυώνης, 2007, 109 επ., όπου παρατίθεται μαρτυρία από κατάθεση στις δίκες του 1960 για το πώς στρατολογήθηκε μεγάλος αριθμός ατόμων από την επαρχία.

3 Γκιουβέν, 2009, 37. Επίσης, Βρυώνης, 2007, 157.

4 Βρυώνης, 2007, 151. Επίσης, Γκιουβέν, 2009, 34. Συγκεκριμένα: μερικές εβδομάδες πριν είχε ζητηθεί από τους επικεφαλής των δήμων της πόλης οι διευθύνσεις των κατοικιών και των χώρων εργασίας των μη μουσουλμάνων.

5 Βρυώνης, 2007, 202. Στρατιώτες περί τις 5 μ.μ. έβγαζαν τις στολές τους και εξοπλίζονταν με λοστούς. Μαρτυρία ∆. Καλούμενου.

6 Γκιουβέν, 2009, 33. «Θάνατος στο Μακάριο!», «Η Κύπρος είναι τουρκική!».

Ο τουρκικός όχλος, ο οποίος ανερχόταν σε δεκάδες χιλιάδες άτομα,9 κινήθηκε κατά παντός ελληνικού στοιχείου επιδεικνύοντας αξιοσημείωτη στρατιωτική πειθαρχία.10 Στους αρχηγούς των μικρότερων ομάδων (15 με 50 άτομα) αλλά και των μεγαλύτερων (ως και 5.000 άτομα), περιλαμβάνονταν αξιωματικοί της ασφά-λειας, αστυνομικοί, συνδικαλιστικοί ηγέτες, ντόπιοι αξιωματούχοι του ∆ημοκρατι-κού Κόμματος, ανώτεροι και κατώτεροι αξιωματικοί του στρατού.11 Οι ομάδες ακο-λούθησαν τις εντολές των αρχηγών τους και επέδειξαν αξιοσημείωτη συνοχή και αποτελεσματικότητα. Σε πολλές από τις ομάδες μετείχαν κατευθύνοντας και κάτοι-κοι της κάθε γειτονιάς επειδή γνώριζαν πολύ καλά την περιοχή τους και τις κατοικί-ες των μη μουσουλμάνων.12

Όμως, δεν υπήρξε αποτελεσματική μόνο η προετοιμασία, αλλά συστηματική ήταν επίσης η στρατηγική της επίθεσης κατά κύματα (συνήθως τρία).13 Το πρώτο κύμα γκρέμιζε σε ελάχιστο χρόνο πόρτες, διέλυε προθήκες, μεταλλικά ρολά και παράθυρα και γρήγορα προχωρούσε στο επόμενο κατάστημα, σπίτι ή εκκλησία. Ύστερα, το δεύτερο κύμα ορμούσε σε ό,τι υπήρχε σε κάποιο συγκεκριμένο κτίριο και τις πιο πολλές φορές πετούσε στο δρόμο έπιπλα, τρόφιμα, ρούχα, εξοπλισμό και διαρρήγνυε χρηματοκιβώτια. Το τρίτο κύμα ολοκλήρωνε το έργο της κατα-στροφής μέσα και έξω από τα κτίρια, αφού όμως είχαν λεηλατηθεί σε πολλές περιπτώσεις οι περιουσίες.14 Η καταστροφή των τροφίμων και των ευπαθών αγαθών ήταν τόσο μεγάλη που την άσφαλτο στους κεντρικούς δρόμους την κάλυπτε σε ύψος σχεδόν μισού μέτρου ένα στρώμα από τρόφιμα, λάδια και υφάσματα. Εν τω μεταξύ, τα αυτοκίνητα και τα τραμ που είχαν περάσει τα είχαν μετατρέψει σε μια παχιά, λιπαρή και γλιστερή μάζα.

7 Ό.π., 33. «Εξολοθρεύστε τους απίστους! Κερδίζουν δεκάδες χιλιάδες λίρες και πουλάνε φτηνά πράγματα για πολλά λεφτά!».

8 Βρυώνης, 2007, 154 επ.

9 Ό.π., 123. Στις ταραχές μετείχαν εξαθλιωμένοι Τούρκοι μετανάστες από τη Βουλγαρία και την ελληνική Θράκη, χαμάληδες, λιμενεργάτες, βαρκάρηδες, αστυφύλακες, αξιωματικοί και υπαξιωμα-τικοί του στρατού (με πολιτικά), εκπαιδευμένοι στρατιώτες και ναυτικοί δόκιμοι, μέλη των κομμάτων και των οργανώσεων, φοιτητές, γυναίκες, θρησκευτικοί ηγέτες μουσουλμάνων, ακόμα και εγκλημα-τίες . Γενικά οι διαδηλωτές αντιπροσώπευαν σχεδόν όλο το φάσμα της κοινωνίας της πόλης.

10 Ό.π., 268. Στην περίπτωση του πογκρόμ 6ης - 7ης Σεπτεμβρίου 1955 υπήρξε η συνδρομή περίπου 100.000 Τούρκων μουσουλμάνων πολιτών.

11 Ό. π.,116 & 192.

12 Γκιουβέν, 2009, 36. Ελάχιστες ήταν οι περιπτώσεις όπου μουσουλμάνοι εμπόδισαν τον όχλο να καταστρέψει γειτονικά σπίτια Ελλήνων (Γκιουβέν, 45-46).

13 Βρυώνης, 2007, 243.

14 Γκιουβέν, 2009, 70-71.

Η συνήθης ακολουθητέα πρακτική ήταν μια μεγάλη ομάδα να παρελαύνει σε μια περιοχή ή μια γειτονιά κατά μήκος μιας κεντρικής λεωφόρου και έπειτα, με ένα σήμα, να διαχωριστεί σε μικρότερες ομάδες, η καθεμία με τους δικούς της αρχη-γούς και τους δικούς της καταλόγους κτιρίων στα οποία θα επιτίθονταν. Όταν τελείωναν το έργο τους, θα περίμεναν τους άλλους για να ξανασχηματίσουν τη μεγαλύτερη ομάδα και να προχωρήσουν αλλού.15 Φυσικά, για να ξεχωρίζουν οι κατοικίες και επιχειρήσεις, όπως αναφέρθηκε παραπάνω είχαν σημαδευτεί εκ των προτέρων, ώστε να φαίνεται ότι οι ιδιοκτήτες τους δεν ήταν μουσουλμάνοι, ενώ οι Τούρκοι μουσουλμάνοι, καθώς είχαν πΗ Καταστροφή των Ελληνικών Κατοικιώνροειδοποιηθεί, ύψωσαν τουρκική σημαία και άναψαν τα φώτα των κατοικιών τους.16 Επιπρόσθετα, οι αστυνομικοί και οι στρατιώτες όχι μόνο ανέχονταν, τους ταραχοποιούς, αλλά τους ενθάρρυναν και συχνά τους βοηθούσαν γεγονός που επισημάνθηκε από όλους τους παρατηρητές και τους δημοσιογράφους.17 Η τεράστια πλειονότητα των αστυνομικών και των στρατιωτών δεν ανταποκρίθηκαν στις απεγνωσμένες εκκλήσεις Ελλήνων, Εβραί-ων και Αρμενίων για προστασία, απαντώντας μάλιστα συχνά ότι, εκείνη τη νύχτα, δεν ήταν αξιωματικοί της τάξης ή της ασφάλειας, αλλά πατριώτες Τούρκοι.18 Τέλος, σημαντική βοήθεια στους ταραχοποιούς προσέφεραν επίσης οι νυχτοφύ-λακες σε διάφορες γειτονιές, συμμετέχοντας, κάποιοι εξ αυτών, στη λεηλασία19 ενώ οι πυροσβέστες είτε δεν ανταποκρίθηκαν στις εκκλήσεις, είτε έφταναν εσκεμμένα στα σημεία πυρκαγιάς καθυστερημένα.20


Η Καταστροφή των Ελληνικών Κατοικιών


Ο βασικότερος και συνεκτικότερος θεσμός των Ελλήνων ήταν αυτός της οικο-γένειας και του οίκου, όπως άλλωστε συμβαίνει στις περισσότερες κοινωνίες. Πρωταρχικό στοιχείο τόσο στην οργάνωση του πογκρόμ όσο και στην καταστροφική και βίαιη εκτέλεσή του αποτέλεσε η επίθεση κατά των ελληνικών κατοικιών.

15 Βρυώνης, 2007, 192.

16 Γκιουβέν, 2009, 36. Μόνο κατ’ εξαίρεση κάποιοι μουσουλμάνοι έπεσαν θύματα επίθεσης.

17 Βρυώνης, 2007, 158 & 243. Επίσης, Γκιουβέν, 2009, 41.

18 Γκιουβέν, 2009, 40 επ.

19 Βρυώνης, 2007, 158.

20 Γκιουβέν, 2009, 44-45.

Το παραπάνω είναι εύλογο καθώς ήταν ο μόνος τρόπος για να ξεριζωθεί μια για πάντα αυτή η ανθεκτική θρησκευτική και εθνική μειονότητα από την Κωνσταντινούπολη.

Μέχρι σήμερα, δεν υπάρχουν διαθέσιμα στοιχεία ως προς τον ακριβή αριθμό των ελληνικών κατοικιών που δέχτηκαν επίθεση. Και αυτό διότι, οι αιτήσεις απο-ζημίωσης των Ελλήνων που υποβλήθηκαν αργότερα, ήταν γενικές διεκδικήσεις, στις οποίες δεν αναφέρονταν σε κάθε περίπτωση αναλυτικά αν επρόκειτο περί αποζημίωσης των οικιών ή / και κατεστραμμένων αντικειμένων.

Αμέσως μετά την καταστροφή, το ελληνικό προξενείο συγκέντρωσε πληρο-φορίες πολύ σύντομα και κράτησε αρχείο των Ελλήνων πολιτών που ανέφεραν τις ζημιές που είχαν υποστεί. Εντούτοις, ζημιές σε κατοικίες δεν εμφανίζονται ως ξεχωριστή καταχώριση σε κάθε διεκδίκηση των περίπου 1.070 Ελλήνων πολιτών που κατέθεσαν αίτηση για αποζημίωση (πέρα των Τούρκων πολιτών της ελληνικής μειονότητας). Εντέλει, η πρώτη εκτίμηση για τον αριθμό των κατοικιών που καταστράφηκαν, λεηλατήθηκαν και / ή υπέστησαν ζημιές ήταν αυτή που μεταβιβά-στηκε από τον Έλληνα πρόξενο στο αμερικανικό προξενείο στην Κωνσταντινού-πολη. Σύμφωνα λοιπόν με την εκτίμηση αυτή οι ζημιές, σε στρογγυλοποιημένους αριθμούς, ανέρχονταν σε συνολικά 2.100 οικίες.21

Το Ελληνικό Υπουργείο Εξωτερικών στις 11 Οκτωβρίου 1955, αποστέλλο-ντας έκθεση σε όλες τις ελληνικές πρεσβείες, στους εκπροσώπους της Ελλάδας στο ΝΑΤΟ και τον ΟΗΕ και σε πολλά προξενεία επεσήμαινε τα εξής:

«Κατεστράφησαν ολοσχερώς, 1.000 οικίαι Ελλήνων, αι δε μερικώς καταστρα-φείσαι και λεηλατηθείσαι ανέρχονται εις 2.500».

Ενώ ο συνολικός αριθμός των 3.500 κατοικιών που υπέστησαν λεηλασίες ή καταστράφηκαν είναι αισθητά μεγαλύτερος σε σχέση με άλλες εκτιμήσεις, από όλα τα παραπάνω γίνεται φανερό πόσο βαρύ ήταν το οικονομικό και κοινωνικό πλήγμα που υπέστησαν οι Έλληνες της Πόλης εξαιτίας των καταστροφών και των βανδαλισμών.22

21 Βρυώνης, 2007, 291.

22 Ό.π., 292.

Η Καταστροφή των Ελληνικών Επιχειρήσεων

Ένα στοιχείο που τεκμηριώνει την οικονομική ευρωστία των Ελλήνων την εποχή του πογκρόμ, είναι η απογραφή της οικονομικής ζωής της ελληνικής μειονότητας της πόλης που είχε πραγματοποιήσει μία πενταετία πριν τα γεγονότα, το 1950, η τουρκική κυβέρνηση. Η οικονομική ανάπτυξη και επέκταση της ελληνι-κής κοινότητας στο σύνολό της κατά την περίοδο των πέντε επόμενων χρόνων υπήρξε ακόμα πιο δυναμική. Τα στοιχεία της απογραφής, που αναδεικνύουν το σημαντικό ρόλο της ελληνικής κοινότητας στην ανάπτυξη της Κωνσταντινούπολης. έχουν ως εξής: 23


Πίνακας 1: Απογραφή απασχόλησης στην ελληνική κοινότητα, 1950

1.647 Ψαράδες, κυνηγοί, υλοτόμοι, αγρότες


18 Μεταλλουργεία, ορυχεία, λατομεία


8.732 Τεχνίτες και βιοτεχνίες


36 Υπάλληλοι υπηρεσιών ηλεκτρισμού, αερίου, ύδρευσης, υπονόμων


1.055 Κατασκευαστικές επιχειρήσεις


5.872 Εμπόριο, τράπεζες, ασφάλειες, κτηματαγορά


526 Εργαζόμενοι στη μεταφορά, αποθήκευση, ψύξη


4.418 Εργαζόμενοι σε ιδιωτικές επιχειρήσεις

22.331 Σύνολο


Οι κατηγορίες των τεχνιτών και των απασχολούμενων σε βιοτεχνίες, των εργολάβων οικοδομών και των απασχολούμενων στο εμπόριο, τις τράπεζες, τις ασφάλειες και τις αγοραπωλησίες ακινήτων αθροιστικά έφταναν στο μεγάλο αριθμό των 15.659. Η πλειονότητα των απασχολούμενων στους τομείς αυτούς είχαν γραφεία, εργαστήρια και καταστήματα. Έτσι, ο αριθμός όλων αυτών των επιχειρήσεων φαίνεται ότι ήταν μεγαλύτερος απ' ό,τι δείχνουν οι διάφορες εκτιμήσεις.24 Επιπλέον, αυτά τα στατιστικά στοιχεία δεν συμπεριλαμβάνουν τους Έλλη-νες υπηκόους που κατοικούσαν στην Κωνσταντινούπολη, 1.070 από τους οποίους έκαναν αίτηση για αποζημίωση μετά τα γεγονότα.

23 Ό.π., 326.

24 Ό.π., 327.

Ποιος ήταν όμως ο πραγματικός αριθμός των ελληνικών επιχειρήσεων που δέχτηκαν επίθεση και / ή καταστράφηκαν; Στα διαθέσιμα τεκμήρια τελικά, ακριβής αριθμός δεν εμφανίζεται. Ό,τι διατίθεται είναι μάλλον μια σειρά βασικών, συνήθως στρογγυλοποιημένων, αριθμών που ποικίλλουν ανάλογα με την πηγή και την ικανότητα του συντάκτη να καταγράψει ή ακόμα να αποτολμήσει μία χοντρική εκτίμηση. Οι διάφοροι εκπρόσωποι της τουρκικής γραφειοκρατίας και της τουρκι-κής κυβέρνησης για παράδειγμα, επέδειξαν μια γενική τάση να υποβαθμίζουν και εντέλει να αποκρύπτουν τον πραγματικό αριθμό, για λόγους οικονομικούς. Σύμφωνα με μία εκτίμηση, το ποσοστό των ελληνικών καταστημάτων που υπέστησαν καταστροφές ανερχόταν στο 90% του συνόλου των ελληνικών καταστημάτων. Έτσι, ο αριθμός των καταστημάτων που υπέστησαν καταστροφές υπερέβη τις 4.000-4.500.25


Η Καταστροφή της Ορθόδοξης Εκκλησίας


Τα ερείπια των ελληνικών ναών, μοναστηριών και νεκροταφείων μετά το πογκρόμ, αποτέλεσαν την πιο ευδιάκριτη ένδειξη της καταστροφής και του μίσους που εξαπολύθηκε σε βάρος των Ελλήνων. Ποσοστό μεγαλύτερο του 90% των ελληνικών εκκλησιών δέχθηκε τους βανδαλισμούς κατά τη διάρκεια της 6ης - 7ης Σεπτεμβρίου, σε αντίθεση με τα μουσουλμανικά θρησκευτικά ιδρύματα τα οποία δεν υπέστησαν την παραμικρή ζημιά.26 Αξιοσημείωτο όμως είναι και το γεγονός, ότι η τουρκική κυβέρνηση είχε φροντίσει να προστατεύσει ένα μόνο θρησκευτικό ίδρυμα, το Πατριαρχείο. Παρά το ότι το κοσμικό στοιχείο αποτέλεσε έναν από τους βασικούς πυλώνες του κράτους που ίδρυσε ο Ατατούρκ, το οποίο θεωρητικά εξασφάλιζε τη θρησκευτική ελευθερία, ο θρησκευτικός φανατισμός ήταν βαθιά ριζωμένος μέσα σε πολλούς μουσουλμάνους που ζούσαν στην Πόλη αποτελώ-ντας τον πυρήνα της μανίας του πογκρόμ.27 Σύμφωνα με τις φωτογραφίες του ∆ημήτρη Καλούμενου κατά τη διάρκεια των γεγονότων,28 αποδεικνύεται η βεβήλωση των θρησκευτικών ιδρυμάτων στον πίνακα που παρατίθεται παρακάτω:29

25 Ό.π., 314 & 327.

26 Κυρατζόπουλος, 2006, 177.

27 Βρυώνης, 2007, 470-471.

28 Ό.π., 17 επ. και 507-508, όπου παρατίθεται σύντομη βιογραφία του συγκεκριμένου φωτο-γράφου, η συμβολή του οποίου είναι πολύτιμη στη γνωστοποίηση και κατανόηση των γεγονότων μέσω προσωπικής μαρτυρίας και λήψης φωτογραφιών σε καίριο τόπο και χρόνο.

29 Ό.π., 511-512. 

Πίνακας 2: Καταστροφές σε εκκλησίες

1. ιερά 38

2. λειτουργικά αντικείμενα (άγια ποτήρια, δισκάρια, κτλ) 32

3. εικόνες 32

4. τέμπλα 29

5. στασίδια 28

6. μανουάλια 26

7. κτιριακές εγκαταστάσεις 24

8. εκκλησιαστικά έπιπλα 21

9. πολυέλαιοι 20

10. Εσταυρωμένοι 19

11. κηροπήγια 18

12. κουβούκλια – επιτάφιοι 18

13. ιερά άμφια 17

14. άμβωνες 16

15. παγκάρια 15

16. παράθυρα 14

17. επισκοπικοί θρόνοι 14

18. ιερά βιβλία και χειρόγραφα 13

19. αναλόγια 13

20. σιδερένια κιγκλιδώματα σολέας 10

21. πόρτες 9

22. καμπάνες 9

23. σταυροί 9

24. σκάλες 6

25. τοιχογραφίες 2

26. αγιάσματα πολλά

27. τάφοι 7

Παρόλο που οι φωτογραφίες αποτελούν μέρος μόνο των καταστροφών καθώς πολλά από τα ιερά αντικείμενα είχαν μετατραπεί σε άμορφη μάζα, και δεδομένου ότι φωτογράφισε περίπου το 45% των κτιρίων και του περιεχομένου τους, οι εικόνες είναι αντιπροσωπευτικές, όχι μόνο γιατί αποκαλύπτουν τους βανδαλισμούς αλλά και γιατί αποδεικνύουν τις προτιμήσεις των εξαγριωμένων διαδηλωτών αναφορικά με τις μορφές των βεβηλώσεων που διέπραξαν. Ειδικότε-ρα, την προσοχή τους προσέλκυαν η αγία τράπεζα, οι εικόνες, τα τέμπλα, τα στασίδια, τα μανουάλια, τα ίδια τα κτίρια, οι πολυέλαιοι, η Σταύρωση και τα κουβούκλια - επιτάφιοι. Την ίδια όμως υβριστική συμπεριφορά επέδειξαν και με τη βεβήλωση νεκροταφείων, θαμμένων λειψάνων και οστών που φυλάσσονταν σε οστεοφυλάκια. Εκτός από την εξευτελιστική μεταχείριση των λειψάνων, παρατη-ρήθηκαν περιστατικά αφόδευσης στα νεκροταφεία, και φαίνεται, επίσης, ότι μίαναν με ούρα και κόπρανα την άγια τράπεζα κάποιων εκκλησιών. Χαρακτηριστική των παραπάνω είναι η ακόλουθη περιγραφή:


«Όλα τα οστά των 2 οστεοφυλακίων κείτονται κάτω καμένα, μισά κεφάλια, χέρια, από πόδια μόνο κλειδώσεις ... Όσο και αν προσπάθησα δεν μπορώ να σε τα περιγράψω. ∆εν μπορείς να καταλάβεις αν δεν δεις ... Μια εικόνα στης νουνάς μου το μνήμα πήρανε το χρυσό και το ασήμι από την εικόνα και όλες της φωτογραφίες σπάσανε τα τζάμια της χαλάσανε... Πέρνανε λένε τα κεφάλια τα περνούσανε στο ξύλο και τα γυρίζανε στο δρόμο».30


Εξίσου σημαντική για την περιγραφή των βεβηλώσεων και των καταστρο-φών όμως, είναι και η έκθεση που συνέταξε η αποστολή εκπροσώπων του Παγκοσμίου Συμβουλίου Εκκλησιών, μετά την ολοκλήρωση της επίσκεψή της στην Κωνσταντινούπολη στις αρχές Νοεμβρίου 1955. Συγκεκριμένα, η αποστολή περιέ-γραψε την κατάσταση απόγνωσης στην οποία βρισκόταν η ελληνική κοινότητα της Κωνσταντινούπολης και ειδικότερα εστίασε στις εκτεταμένες αν όχι ολοσχερείς καταστροφές των θρησκευτικών ιδρυμάτων:


«Η Αποστολή διέκρινε παντού τα συντρίμμια της τρομακτικής καταστροφής της 6ης Σεπτεμβρίου. Από τις 80 ελληνικές ορθόδοξες εκκλησίες, οι 29 καταστρά-φηκαν ολοσχερώς από τις φωτιές, οι 34 υπέστησαν σοβαρές ζημιές και οι 8 λιγότε-ρο σοβαρές, μόνον 9 παρέμειναν ακέραιες… Στόχο των διαδηλωτών δεν αποτε-λούσαν μόνο οι εκκλησίες, τα καταστήματα και τα σπίτια αλλά και τα νεκροταφεία. Το μεγάλο νεκροταφείο του Σισλί αποτέλεσε τόπο λεηλασίας και βεβήλωσης - μνη-μεία καταστράφηκαν και γκρεμίστηκαν, μνήματα συλήθηκαν, πέταξαν οστά έξω από τους τάφους ή τα έκαψαν και το παρεκκλήσι καταστράφηκε παντελώς… Το σκηνικό (στο νεκροταφείο του Βαλουκλή) είναι αδύνατον να περιγραφεί. Εδώ σύλησαν τους τάφους των πατριαρχών και άφησαν εκτεθειμένα τα οστά, η εκκλη-σία και το μοναστήρι έγιναν παρανάλωμα του πυρός...».31

30 Ό.π., 505, από επιστολή της ∆έσποινας Πορτοκάλη, κατοίκου της Πόλης.
 
31 Ό.π., 536. Αναλυτικά όλες οι ζημιές καταγράφονται στις σελ. 599 ως 602 του βιβλίου Ο Μηχανισμός της Καταστροφής.

Συμπεραίνει λοιπόν κάποιος ότι οι φωτογραφίες του ∆. Καλούμενου αλλά και η έκθεση των εκπροσώπων του Παγκοσμίου Συμβουλίου Εκκλησιών αποτελούν τρομακτική μαρτυρία για αυτή την πλέον θλιβερή πλευρά της ανθρώπινης συμπε-ριφοράς και επιβεβαιώνουν το βάθος και τη μανία του θρησκευτικού φανατισμού των διαδηλωτών.32

Η Ηθική Καταστροφή

Ενώ είναι εύκολο να αποδειχθεί η υλική καταστροφή, είναι πολύ πιο δύσκολο να αποκαλυφθεί το εύρος και οι επιπτώσεις των ηθικών και πολιτικών εγκλημάτων που διαπράχθηκαν εις βάρος των θυμάτων με τη συνέργεια τμήματος των πολι-τών της Κωνσταντινούπολης.

Όλα τα στοιχεία δείχνουν ξεκάθαρα μία οργανωμένη επίθεση κατά των περιουσιών, χωρίς να αποφευχθούν οι λεηλασίες, κατά την οποία όμως οι ταρα-χοποιοί απέφυγαν, ως επί το πλείστον, να διαπράξουν ομαδικές δολοφονίες. Άλλωστε, οι εντολές που δόθηκαν στις οργανωμένες συμμορίες ήταν η ρητή αποφυγή δολοφονιών.33 Παρά ταύτα, συγκεκριμένα στοιχεία τεκμηριώνουν το θάνατο τουλάχιστον 30 Ελλήνων.34

Σε πολλές γειτονιές ο όχλος αναζήτησε ιεράρχες, ιερείς, διάκους και νεωκό-ρους στους οποίους επέδειξε ιδιαίτερο μίσος. Πολλοί απ’ αυτούς ξυλοκοπήθηκαν αγριότατα, άλλοι γυμνώθηκαν και διαπομπεύθηκαν δημοσίως.35 Η ταπείνωση των θρησκευτικών ταγών των Ελλήνων της Κωνσταντινούπολης προσέδιδε προφανώς το αίσθημα της ευχαρίστησης στους διαδηλωτές.

Η άσκηση της σωματικής βίας δεν περιορίστηκε όμως μόνο στους ορθόδο-ξους κληρικούς, αλλά επεκτάθηκε και στο ορθόδοξο ποίμνιο. Υπάρχουν πολλές αναφορές για εκατοντάδες ξυλοδαρμούς και βάναυσες κακοποιήσεις.

32 Ό.π., 512.

33 Γκιουβέν, 2009, 73.

34 Βρυώνης, 2007, 273. Αναλυτικός κατάλογος με τους νεκρούς του πογκρόμ στις σελ. 676-677

του βιβλίου Ο Μηχανισμός της Καταστροφής. Επίσης, Γκιουβέν, 2009, 75.

35 Ό.π., 275 επ. Επίσης, Χρηστίδης, 2000, 133 & 142.

Παράλληλα με τις κακοποιήσεις, υπήρξαν και αρκετά περιστατικά βιασμών, οι οποίοι διαπράχθηκαν κυρίως μέσα στα ίδια τα σπίτια που δέχθηκαν επίθεση και που για ευνόητους λόγους τα θύματα κράτησαν τη σιωπή τους.36 Η εξακρίβωση του εύρους της σεξουαλικής βίας είναι εξαιρετικά δύσκολη διότι στην κοινωνία των Ελλήνων της Πόλης η παρθενία ήταν αναγκαία προϋπόθεση της οικογενειακής αξίας και τιμής και κατ’ επέκταση του γάμου. Ο βιασμός θεωρούνταν ακραία παραβίαση της προσωπικής και οικογενειακής τιμής. Παρά την έλλειψη ιατρικών αρχείων από νοσοκομεία ή τον ψευδή ισχυρισμό του αρχηγού της αστυνομίας Κωνσταντινούπολης ότι δεν αναφέρθηκε κανένας βιασμός, υπάρχουν επαρκή στοιχεία που οδηγούν στο συμπέρασμα ότι έγιναν βιασμοί σε τόσο μεγάλη έκταση ώστε να αποτελέσουν ηθική βλάβη εις βάρος της κοινότητας διασπείροντας συγχρόνως έντονους φόβους για το τι θα μπορούσε να συμβεί στα κορίτσια και τις γυναίκες των Ελλήνων στο μέλλον. Σύμφωνα με την ιδιαίτερα σημαντική πληρο-φορία που δόθηκε από τον Έλληνα χειρουργό των νοσοκομείων του Βαλουκλή στον Έλληνα πρόξενο, είχαν βιαστεί τουλάχιστον 60 νεαρές Ελληνίδες. Θεωρώ-ντας δεδομένο ότι πολλά κρούσματα βιασμού αποκρύφτηκαν, υπάρχει η εκτίμηση ότι ο αριθμός των 200 βιασμών είναι αρκετά πιθανός.37,38 Τέλος, υπάρχουν πηγές που κάνουν λόγο για περιστατικά καταναγκαστικής περιτομής, πράξη που διαπράχθηκε δημοσίως και που αποτελεί οπωσδήποτε θρησκευτική προσβολή και κοινωνική διαπόμπευση.39

36 Βρυώνης, 2007, 281 & 283. Βλ. και παράρτημα «Α» παρόντος όπου παρατίθενται δύο σχετικές μαρτυρίες.

37 Ό. π., 286. Σύμφωνα πάντα με την εκτίμηση του Έλληνα πρόξενου.

38 Γκιουβέν, 2009, 74-75. «…Εκείνη τη μέρα έγιναν πολλοί βιασμοί… ήρθαν σε μένα πολλοί αστυνομικοί, γιατί ήμουν γιατρός. Πήγαμε στο νοσοκομείο, αλλά εκεί οι γυναίκες σιωπούσαν. Τότε είπα στον αστυνομικό: είσαι παντρεμένος ; Εκείνος απάντησε ναι. Αν σε μία νύχτα βίαζαν 500 τη γυναίκα ή την κόρη σου, τι θα έλεγες; Είπε πως πίστευε πως θα σιωπούσε. Οι γυναίκες δεν φταίνε σε τίποτα. Κατήγγειλαν τους δράστες στις αρχές, αλλά δεν θέλησαν να γίνουν δημόσια γνωστές οι πράξεις…». Από τη συνέντευξη με τον Γιώργο Αδόσογλου, 15-3-2002.

39 Βρυώνης, 2007, 286. Βλ. και παράρτημα «Α» παρόντος όπου παρατίθεται σχετική μαρτυρία.

Οι Συνέπειες του Πογκρόμ

Τις δύο πρώτες εβδομάδες μετά το πογκρόμ, το ελληνικό προξενείο ανέφερε κατακόρυφη αύξηση των αιτήσεων για μετανάστευση στην Ελλάδα. Η ελληνική διπλωματική υπηρεσία στην Τουρκία αναγκάστηκε, καθώς η κατάσταση ήταν ιδιαι-τέρως σοβαρή, να θέσει σε πρώτη προτεραιότητά τη συγκράτηση αυτού του ρεύματος προκειμένου να αποτραπεί η πλήρης έκλειψη της κοινότητας. Η απειλή συρρίκνωσης της κοινότητας επίσης αναστάτωσαν τον πατριάρχη και τους κληρι-κούς του. Η μετακίνηση εκατοντάδων οικογενειών από την παλιά στη νέα Κωνστα-ντινούπολη, όπου πίστευαν ότι υπήρχε μεγαλύτερη ασφάλεια, επισημάνθηκε ακόμα και από τον τουρκικό τύπο. Έτσι, άρχισε η οριστική καταναγκαστική εγκατάλειψη του ιστορικού λίκνου της παλιάς πόλης.40


Στο πρακτικό επίπεδο της καθημερινής ζωής, πολλές ελληνικές οικογένειες στερήθηκαν εν μέρει ή και πλήρως τη δυνατότητα να καλύψουν τις βασικές βιοτικές τους ανάγκες. Οι συνθήκες ζωής αμέσως μετά τα γεγονότα, ιδιαίτερα γι' αυτούς που οι οικίες τους είχαν υποστεί καταστροφές, ήταν απάνθρωπες. Υπήρχε έντονο αίσθημα ανασφάλειας καθώς η ίδια η αστυνομία αλλά και πολλοί από τους στρατιώτες όχι μόνο είχαν επιτρέψει τη βία αλλά και είχαν συμβάλλει σ' αυτήν. Τα παραβιασμένα σπίτια παρέμεναν ανοιχτά, καθώς οι πόρτες και τα παράθυρα είχαν καταστραφεί, έχοντας θρυμματισμένα τζάμια και απομένοντας δίχως έπιπλα, σκεύη για το φαγητό και το μαγείρεμα, ψυγεία, κουζίνες. Τα τρόφιμα είχαν λεηλατηθεί, καταστραφεί ή αχρηστευτεί από τη βενζίνη, ενώ οι ντουλάπες στέκονταν εντελώς άδειες. Ακόμα και οι τουαλέτες είχαν καταστραφεί (εν τω μετα-ξύ, Τούρκοι, γυναίκες και άνδρες, συχνά έκαναν επιδεικτικά τον περίπατό τους με τα ρούχα και τα κοσμήματα που είχαν κλέψει από τους γείτονές τους).41

Παρ' όλα αυτά, πολλοί δεν είχαν άλλη επιλογή από το να επιστρέψουν στις ερειπωμένες κατοικίες τους και να προσπαθήσουν να επιβιώσουν κάτω από αυτές τις άθλιες συνθήκες. Καθώς είχε μπει το φθινόπωρο, αυτά τα ερειπωμένα σπίτια βρίσκονταν στο έλεος των καιρικών συνθηκών, και πέρα από την ταλαιπωρία, μπορούσε να κινδυνεύσει ακόμη και η υγεία των μελών των οικογενειών. Το πρόβλημα της πείνας, μαζί με την έλλειψη ρουχισμού και ζεστής κατοικίας, έλαβε σύντομα μεγάλες διαστάσεις. Τα συσσίτια που παρείχαν ένα καθημερινό γεύμα για τα παιδιά και τους ηλικιωμένους είχαν καταστραφεί τη νύχτα της 6ης - 7ης Σεπτεμ-βρίου.


Εκτός όμως από τα συσσίτια, το πογκρόμ είχε αποδιοργανώσει σοβαρά τη συνολική βιομηχανία και το σύστημα διανομής τροφίμων. Μεγάλης κλίμακας καταστροφή υπέστη το λιανεμπόριο τροφίμων καθώς τα ράφια από τα παντοπωλεία άδειασαν και μεγάλες ποσότητες τροφίμων πετάχτηκαν στους δρόμους. Επιπλέον, οι ταραχοποιοί εισβάλλοντας στα ελληνικά σπίτια κατέστρεφαν τα τρόφιμα και τα ψυγεία, ή έκλεβαν για τον εαυτό τους και τα τρόφιμα και τα ψυγεία που ήθελαν.42

40 Ό.π., 300.

41 Ό.π., 300.

Πέραν των ανωτέρω, άρχισαν να συσσωρεύονται οξύτατα κοινωνικά προβλήματα καθώς απώλεσαν τις εργασίες τους περίπου 8.700 Έλληνες, που οι επιχειρήσεις στις οποίες εργάζονταν είχαν καταστραφεί. Οι εκτιμήσεις αυτές αποτυπώνονται στον κάτωθι πίνακα:43

42 Τσουκάτου, 1999, 59: «Σε αποβάθρα, στον Κεράτιο, κοντά στην αγορά τροφίμων, άραζαν πετρελαιοκίνητα καΐκια που μετέφεραν εμπορεύματα στα χωριά της Προποντίδας. Το πρωί της επομένης δεν ήταν κανένα στη θέση του. Είχαν φορτώσει τυριά, λάδια, δημητριακά και ό,τι άλλο μπορούσαν και είχαν ʺπάρει δρόμοʺ».

43 Βρυώνης, 2007, 302.

44 www.omogeneia-turkey.com/history/1955/tarih.html. Με τιμές Ιανουαρίου 2002 οι ζημιές που προκάλεσε η Τουρκία στον Ελληνισμό της Πόλης τον Σεπτέμβριο του 1955 ανέρχονταν σε 10.000.000.000$. Η Τουρκία έδωσε ελάχιστες αποζημιώσεις που αποτιμώνται σε 200.000.000$.

Πίνακας 3: Θέσεις εργασίας που απώλεσαν οι Έλληνες μετά το πογκρόμ

Οικιακές συσκευές  100

Υφαντουργεία 350
Εργοστάσια ελαστικών 400


Εργοστάσια δερμάτων 100


Σοκολατοποιίες 500


Χυτήρια 150


Υποδηματοποιοί 2.000


Τυπογράφοι 400


Επιπλοποιοί 2.000


Εργαζόμενοι σε εστιατόρια 2.700


Σύνολο 8.700


Σύμφωνα με τις διαθέσιμες καταγραφές και καταλόγους, το πογκρόμ προξέ-νησε υλικές ζημιές που σε αξία ανέρχονταν πλέον του 1 δις δολαρίων Η.Π.Α.44 Ο αριθμός δε των κατεστραμμένων περιουσιών συνοψίζεται ως ακολούθως:

1.004 οικίες, 4.228 καταστήματα, 122 εστιατόρια, ζαχαροπλαστεία και πανσιόν, 27 φαρμακεία, 2 κινηματογράφοι, 11 κλινικές, 21 εργοστάσια, 9 τυπο γραφεία, 18 φούρνοι, 73 εκκλησίες, 5 μονές, 8 αγιάσματα, 52 σχολεία και 5 έδρες συλλόγων.45,46



Επιπρόσθετα, το πογκρόμ όχι μόνο επέφερε άμεση έλλειψη σε τρόφιμα και σε σειρά άλλων προϊόντων, αλλά επιτάχυνε και την υποτίμηση της τουρκικής λίρας. Έλληνες και Τούρκοι σχολιαστές επεσήμαναν το οικονομικό μέγεθος και τη σημασία της αγοράς της Κωνσταντινούπολης επειδή αντιλήφθηκαν το τι σήμαινε η μερική καταστροφή της. Οι δυτικοί σχολιαστές και δημοσιογράφοι έδωσαν ιδιαίτε-ρη σημασία στο συσχετισμό των οικονομικών συνεπειών του πογκρόμ με μια γενικότερη επικρατούσα οικονομική κρίση, διατυπώνοντας ταυτόχρονα αμφιβολίες σχετικά με την πολιτική και οικονομική σταθερότητα στην Τουρκία.47


Από οικονομική άποψη οι περισσότεροι βυθίστηκαν στην απόλυτη ένδεια, πεινασμένοι και αβοήθητοι και το μόνο που τους απέμεινε ήταν τα ρούχα που φορούσαν. Από ηθική άποψη, παραβιάστηκαν ολοκληρωτικά και ηθελημένα οι αξίες της οικογένειας δηλαδή η ιερότητα της οικογενειακής εστίας, η ένωση των δύο συζύγων, η σεξουαλική αγνότητα των νεαρών κοριτσιών (και αγοριών), το δικαίωμα στη θρησκεία, την ιδιοκτησία και την αξιοπρέπεια.

45 Κυρατζόπουλος, 2006, 55.

46 Γκιουβέν, 2009, 63 επ. Σύμφωνα με επίσημη τουρκική πηγή στόχοι επίθεσης έγιναν: 4.214 διαμερίσματα, 1.004 καταστήματα, 73 εκκλησίες, 1 συναγωγή, 2 μοναστήρια, 26 σχολεία και 5.317 άλλες εγκαταστάσεις όπως εργοστάσια, ξενοδοχεία, μπαρ κτλ.

47 Βρυώνης, 2007, 307.

Η ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΤΩΝ ΑΠΟΖΗΜΙΩΣΕΩΝ


Ο φίλος μου έκλαιγε, τους παρακάλεσε να μην πειράξουν έστω ένα μέρος του εμπορεύματος. Στα λόγια του αυτά κάποιος ήρθε κοντά του και του είπε: «Μη φοβάσαι, δεν θα πειράξουμε σήμερα, δεν έχουμε πάρει διαταγές να σκοτώσουμε.»1

—Ανώνυμος Αρμένιος


Tο ζήτημα του πογκρόμ επηρεάστηκε από το Κυπριακό, το οποίο καθώς οξυνόταν και γινόταν όλο και πιο πολύπλοκο έφερνε σε αντιπαράθεση την Τουρκία και την Ελλάδα. Η ραγδαία οικονομική ύφεση και η ταχύτατη υποτίμηση της τουρκικής λίρας έγιναν επίσης πρωταρχικοί, κινητήριοι παράγοντες στον υπολογισμό των ζημιών και στην καταβολή των αποζημιώσεων. Επίσης, επιπλέον μεταβλητές στην τελική εξίσωση του υπολογισμού των αποζημιώσεων αποτέλε-σαν ο χαρακτήρας του τουρκικού συστήματος απονομής δικαιοσύνης και η διο-γκωμένη τουρκική γραφειοκρατία.


Αποζημιώσεις Κατοίκων


Σε πρώτη φάση, αμέσως μετά τις βιαιότητες, υπήρξε μία προσπάθεια εκτίμησης των ζημιών που όμως ήταν γενική. Σύμφωνα με τη μυστική αναφορά της ελληνικής πρεσβείας της Άγκυρας προς το ελληνικό Υπουργείο Εξωτερικών στις 15 Σεπτεμβρίου 1955, η αποτύπωση των ζημιών ήταν η ακόλουθη:2

Πίνακας 4: Επισκόπηση της κατεστραμμένης ελληνικής περιουσίας






Ιδιοκτησία Ελλήνων υπηκόων

Αριθ. Καταστημάτων Αριθ. Οικιών Αξία (Τ.Λ.)

1.100                                600             300.000.000


Ιδιοκτησία Τούρκων υπηκόων ελληνικήςΚαταγωγής (ελληνική μειονότητα)

Αριθ. Καταστημάτων Αριθ. Οικιών Αξία (Τ.Λ.)

3.000                           1.500                750.000.000


1 Βρυώνης, 2007, 185.

2 Ό.π., 336.

Αυτή η αναφορά όπως αντιλαμβάνεται κάποιος, δεν περιείχε τις ζημιές στα σχολεία και τις εκκλησίες καθώς το μεγαλύτερο μέρος αυτών δεν μπορούσε να εκτιμηθεί με εμπορικούς όρους, αφού περιελάμβαναν την απώλεια πολύτιμων σκηνωμάτων, εικόνων κτλ. που είναι αναντικατάστατα.


Είναι αξιοσημείωτο ότι ακόμα και η πολύ χαμηλή αποτίμηση των ζημιών από τον γενικό γραμματέα του εμπορικού επιμελητηρίου Κωνσταντινούπολης,3 προσ-διόριζε τις ζημιές σε πολύ υψηλότερο επίπεδο απ' ότι επρόκειτο να αποδεχθεί αρ-γότερα η τουρκική κυβέρνηση.


Ο Μεντερές, έσπευσε μέσα στην πρώτη εβδομάδα μετά τα γεγονότα να δια-βεβαιώσει το έθνος του και τον κόσμο ότι τα θύματα θα αποζημιώνονταν, κάνο-ντας ιδιαίτερη μνεία μάλιστα και στα μεγαλύτερα θύματα, τους Έλληνες. Προσπα-θώντας να κατευνάσει τις ελληνικές αξιώσεις για την καταβολή των αποζημιώσεων αλλά και την τιμωρία των ενόχων, ανακοίνωσε έως τις 20 Σεπτεμβρίου, ότι θα ξεκινούσε εκστρατεία συγκέντρωσης πόρων από ιδιωτικές πηγές. Οι πόροι θα παραδίδονταν σε μία επιτροπή, στη λεγόμενη Επιτροπή Βοηθημάτων, η οποία θα αναλάμβανε την αποζημίωση των δικαιούχων που θα κατέθεταν δηλώσεις ζημιών. Οι τράπεζες, τα εμπορικά επιμελητήρια και άλλοι οργανισμοί είχαν ήδη συνεισφέ-ρει περίπου 1.000.000 τουρκικές λίρες, ενώ το Υπουργείο Παιδείας είχε εισηγηθεί αρχική βοήθεια 150.000 τουρκικών λιρών για στοιχειώδεις επισκευές στα μειονοτι-κά σχολεία.4 Το μνημόνιο σύμφωνα με το οποίο επρόκειτο να λειτουργήσει η νεοσύστατη Επιτροπή Βοηθημάτων, όριζε ως περίοδο κατάθεσης αιτήσεων στην επιτροπή το διάστημα από τις 26 Σεπτεμβρίου έως τις 15 Οκτωβρίου 1955. Στις αιτήσεις έπρεπε να διευκρινίζεται το είδος των ζημιών, η εκτίμηση του κόστους τους, ο αριθμός λογαριασμού της συγκεκριμένης επιχείρησης και το φορολογικό γραφείο στο οποίο ανήκε. Οι αιτούντες οι οποίοι δεν θα κατάφερναν να προλά-βουν την προθεσμία αποκλείονταν αμέσως από την αξιολόγηση. Κατόπιν επαγγελματικοί οργανισμοί (δηλαδή, εμπορικά επιμελητήρια και επαγγελματικές οργανώσεις, η οικονομική υπηρεσία και η υπηρεσία φορολογίας εισοδήματος) θα διερευνούσαν όλες τις αιτήσεις και θα προχωρούσαν στην αποζημίωση στο βαθμό πάντα που το επέτρεπαν οι δυνατότητες της Επιτροπής.

3 Ό.π., 341.

4 Ό.π., 344.

Ως τα τέλη Σεπτεμβρίου η επιτροπή είχε καταφέρει να συγκεντρώσει 2.013.000 τουρκικές λίρες επιπλέον του ποσού των 1.400.000 τουρκικών λιρών που της διατέθηκε κατά την ίδρυσή της. Τον Μεντερές τον ενδιέφερε, σε σχέση με την Επιτροπή Βοηθημάτων, να δημιουργήσει έναν οργανισμό ο οποίος θα συγκέ-ντρωνε ιδιωτικούς πόρους5 σε περίοδο κατά την οποία η τουρκική κυβέρνηση δεν είχε διαθέσιμους πόρους για αποζημιώσεις (στην πραγματικότητα, η νομοθεσία που θα καθιστούσε εφικτή τη συγκέντρωση τέτοιων πόρων δεν θα ενεργοποιού-νταν παρά στις 29 Φεβρουαρίου 1956,6 και η διανομή αυτών των ποσών δεν θα ξεκινούσε πριν το 1957). Εντούτοις, η πηγή των πόρων της Επιτροπής Βοηθημά-των ήταν τα αναγκαστικά τέλη που επιβλήθηκαν στον ιδιωτικό τομέα.

Ο στόχος του Μεντερές ήταν να χρησιμοποιήσει αυτή τη νέα επιτροπή ως όργανο δραστικής περικοπής και ελαχιστοποίησης των διεκδικήσεων και των πληρωμών, κίνητρο που δεν πέρασε απαρατήρητο ούτε από τους Τούρκους ούτε από τους ξένους παρατηρητές. Η ίδια η εξαγγελία ότι οι διεκδικήσεις επρόκειτο να αποζημιωθούν κυρίως από ιδιωτικά κεφάλαια παρά από την τουρκική κυβέρνηση προκάλεσε ανησυχία στην Τουρκία αλλά και διεθνώς. Η ελληνική κυβέρνηση και η ελληνική μειονότητα αντιλήφθηκαν τις οικονομικές δυσκολίες του τουρκικού κράτους και φοβήθηκαν ότι το σχέδιο του Μεντερές ήταν να περικόψει τις διεκδι-κήσεις και (ακολούθως) ακόμα περισσότερο τις πληρωμές, με συνέπεια να συρρι-κνωθεί σημαντικά ο πλούτος των Ελλήνων της Κωνσταντινούπολης. Η εξάρτηση από ιδιωτικές δωρεές (τέλη) ήταν μια ξεκάθαρη ένδειξη της αδυναμίας του τουρκι-κού κράτους να ανταποκριθεί στις υποχρεώσεις του.7

Οι Έλληνες πολίτες αποτελούσαν μακράν τη μεγαλύτερη ομάδα ξένων υπη-κόων που κατέθεσαν αιτήσεις αποζημίωσης (82,5%).8 Ο αριθμός των Ελλήνων αιτούντων, που ανήλθε στους 1.070, και τα ποσά που διεκδικούσαν, συνολικά 27.104.479 τουρκικές λίρες επιβεβαιώνονται από διάφορες πηγές.9

5 Γκιουβέν, 2009, 80. Σύμφωνα με το γερμανικό γενικό προξενείο της Κωνσταντινούπολης, τα ποσά αυτά μάλλον διατέθηκαν κατόπιν πιέσεως της επιτροπής παρά εκουσίως.

6 Βρυώνης, 2007, 441. Νόμος 6684. Ο νόμος όριζε ως μέγιστο ύψος χορήγησης αποζημίωσης προς όλους τους δικαιούχους το ποσό των 60.000.000 τ.λ ., εκ των οποίων τα 10.000.000 τ.λ. για την αποζημίωση των θρησκευτικών ιδρυμάτων.

7 Ό.π., 345.

8 Ό.π., 347.

9 Ό.π., 347. Οι δύο βασικές αναφορές είναι του πρέσβη Βύρωνος Θεοδωρόπουλου και του Χριστόφορου Χρηστίδη.


Τα στατιστικά στοιχεία που προέκυψαν από τις ενέργειες της επιτροπής σχετικά με τις αιτήσεις αποζημιώσεων και τα ποσά αυτών παρατίθενται στον παρακάτω πίνακα:10


Πίνακας 5: Αιτήσεις για βοήθεια ως επακόλουθο του πογκρόμ

Τούρκοι υπήκοοι 4.450


Ενδεείς ελληνικής καταγωγής (επίσης Τούρκοι υπήκοοι) 2.736


Σύνολο Τούρκων υπηκόων 7.186


Ξένοι υπήκοοι

Έλληνες 1.070

Ιταλοί 126

Βρετανοί 50

Γάλλοι 30

Αμερικανοί 10


∆ιάφοροι άλλοι (αυτό το στοιχείο μένει κενό στο έγγραφο, αλλά υπολογίζεται κατά προσέγγιση εδώ)


Σύνολο ξένων υπηκόων 1.300


Σύνολο αιτούντων 8.486


Σύνολα διεκδικούμενων ποσών (σε τουρκικές λίρες)


Έλληνες 27.014.479

Ιταλοί 3.300.000

Βρετανοί <2 .000.000="" br=""> Γάλλοι 1.691.000
Σουηδοί 30.000
Αμερικανοί 10.000

Σύνολο < 34.045.479

Τούρκοι πολίτες 69.578.744

10 Ό.π., 311.

Σύμφωνα με τα στοιχεία του γερμανικού γενικού προξενείου, η συνολική ζημιά που αναφέρθηκε στην Επιτροπή προς αποζημίωση ανερχόταν σε περίπου 150 εκατομμύρια τουρκικές λίρες (αντιστοιχούσαν τότε σε περίπου 54 εκατομμύρια δολάρια Η.Π.Α.). Από αυτά, 28 εκατομμύρια τουρκικές λίρες αντιστοιχούσαν σε Έλληνες πολίτες, 68 εκατομμύρια σε Έλληνες τουρκικής υπηκοότητας, 35 εκατομ-μύρια σε ζημιές εκκλησιών και 18 εκατομμύρια σε ζημιές που υπέστησαν αλλοδα-ποί πολίτες (Βρετανοί, Ιταλοί, Γερμανοί, Γάλλοι κτλ) καθώς και άλλες μειονότη-τες.11

Σύμφωνα με την έκθεση πεπραγμένων της Επιτροπής Βοηθημάτων στις 30 Νοεμβρίου 1955, η επιτροπή είχε συγκεντρώσει 8.500.000 τουρκικές λίρες από αναγκαστικές εισφορές, αλλά είχε δεχθεί αιτήσεις για αποζημιώσεις ύψους περίπου 70.000.000 τουρκικών λιρών από Τούρκους υπηκόους (οι αιτήσεις ξένων πολιτών κατατίθενται απευθείας στο τουρκικό Υπουργείο Εξωτερικών). Αυτές οι αιτήσεις από Τούρκους πολίτες (ως επί το πλείστον ελληνικής, εβραϊκής και αρμενικής καταγωγής) δεν περιελάμβαναν αιτήσεις αποζημίωσης για εκκλησίες, σχολεία και άλλα θρησκευτικά ιδρύματα.12,13

Η Επιτροπή Βοηθημάτων ήταν σχεδόν η αποκλειστική πηγή πόρων για την καταβολή αποζημιώσεων σε Τούρκους υπηκόους. Παρά το ότι τα αρχεία της Επιτροπής Βοηθημάτων δεν φαίνεται να έχουν δημοσιευτεί ή να είναι προς το πα-ρόν διαθέσιμα, η ανάλυσή πηγών που προέρχονται από ενδιαφερόμενα μέρη, κυβερνήσεις και ιδρύματα δείχνει ότι η επιτροπή συγκέντρωσε μέχρι το τέλος ∆εκεμβρίου το ποσό των 9.500.000 τουρκικών λιρών. Καθώς δεν υπήρχαν άλλες συνεισφορές ο αριθμός αυτός φαίνεται ότι είχε παγιωθεί. Συνεπώς, ο λόγος των διαθέσιμων κεφαλαίων ως προς τις διεκδικούμενες αποζημιώσεις ήταν 1 προς 10, χωρίς να προσμετρούνται οι εκκλησιαστικές αποζημιώσεις.14 Επιπλέον, από τις 30 Σεπτεμβρίου ως τις 30 Νοεμβρίου, η τουρκική λίρα με συνεχείς υποτιμήσεις έχασε μεγάλο μέρος της αξίας της στην αγορά χρήματος.15

11 Γκιουβέν, 2009, 68-69. Σύμφωνα με εκτιμήσεις, το ύψος των ζημιών μετά τα επεισόδια και που κατά μεγάλο μέρος δε δηλώθηκε, ανερχόταν σε 1 δισεκατομμύριο τουρκικές λίρες.

12 Βρυώνης, 2007, 349.

13 Γκιουβέν, 2009, 79: ως τα τέλη του 1957 είχε συγκεντρώσει 8.700.000 τ.λ., τα μισά εκ των οποίων προέρχονταν από ιδιωτικές τράπεζες και 12 μεγάλες εταιρίες.


14 Βρυώνης, 2007, 350.

15 Ό.π., 350. Ενώ το Σεπτέμβριο η ισοτιμία ήταν 1$=7,8 τουρκικές λίρες, στις 30 Νοεμβρίου εί-χε διαμορφωθεί ως εξής: 1$=10 τουρκικές λίρες.

Αυτά τα στοιχεία δείχνουν ότι οι πραγματικές αποζημιώσεις που πληρώθηκαν ήταν ακόμα πιο αμελητέες και κατάφωρα άδικες για τα θύματα, αφού οι ζημιές εκτιμήθηκαν με την επίσημη τιμή συναλλάγματος. Προτεραιότητα δόθηκε σε αυτούς που ήταν στη δυσμενέστερη οικονομική κατάσταση, και οι οποίοι αξίωναν 28 εκατομμύρια τουρκικές λίρες, έναντι του συνολικού ποσού των περίπου 70 εκατομμυρίων τουρκικών λιρών. Αυτό φυσικά σημαίνει ότι η επιτροπή ακόμα κι αν επιθυμούσε να αποπληρώσει το ποσό των 28 εκατομμυρίων τουρκικών λιρών στο σύνολό του, αδυνατούσε να το πράξει καθώς τα διαθέσιμα ποσά ήταν ανεπαρκέ-στατα. Αναγκαστικά λοιπόν οι περισσότερες από αυτές τις κατά προτεραιότητα αιτήσεις περικόπηκαν δραστικά. Η επιτροπή διαιρώντας περαιτέρω την κατηγορία των οικονομικά δυσμενέστερων σε τέσσερις μικρότερες υποκατηγορίες,16 ως τα μέσα Ιανουαρίου 1956, είχε καταβάλει συνολικό ποσό 4.380.000 λιρών. Τελικά, ως τις αρχές του 1957 οι συνολικές πληρωμές της επιτροπής ήταν 8.040.000 λίρες. Συνεπώς, στη διάθεση της Επιτροπής Βοηθημάτων απέμενε ελάχιστο υπόλοιπο από το αρχικό κεφάλαιο των 9.500.000 λιρών.17 Ο Μεντερές συνέστησε την Επιτροπή Βοηθημάτων προκειμένου να κατευνάσει την ανησυχία των θυμάτων, και ιδιαίτερα των Ελλήνων, αλλά και για να αποζημιώσει τους μεγαλύτερους διεκδικητές, τους ίδιους τους πολίτες της Τουρκίας, με ένα ελάχιστο κατά το δυνατόν ποσό. Οι τελικές αποζημιώσεις όχι μόνο δεν ξεπέρασαν το 11,5% των διεκδικήσεων, που έφταναν περίπου τα 70.000.000 λίρες, αλλά ακόμη κι αυτό το τελικό ποσό μειώθηκε σημαντικά με την ακολουθούμενη πολιτική της Τουρκίας, δηλαδή της χρονοτριβής και της άρνησής της να αναγνωρίσει τις πραγματικές υλικές συνέπειες του πογκρόμ.18

Αποζημιώσεις Θρησκευτικών Ιδρυμάτων

Αναφορικά με τις εκτιμήσεις για τις συνολικές ζημιές στις ελληνορθόδοξες εκκλησίες και τις αποζημιώσεις, αρχικά ανήλθαν στο ποσό περίπου των 40 εκα-τομμυρίων τουρκικών λιρών. Οι διεκδικήσεις αφορούσαν δύο σχεδόν ίσα τμήματα: κτιριακές ζημιές και ζημιές στην κινητή περιουσία και σε αντικείμενα που σχετίζο-νται με την θρησκευτική λατρεία. Η τουρκική κυβέρνηση όμως προέβη σε μία δρα-στική περικοπή των ελληνικών εκκλησιαστικών διεκδικήσεων. Έτσι, από τα χρηματικά ποσά που διατέθηκαν με το νόμο 6684 στις 29 Φεβρουαρίου 1956, μόνο 10 εκατομμύρια τουρκικές λίρες επρόκειτο να παραχωρηθούν για ζημιές σε θρη-σκευτικά ιδρύματα (στις οποίες έπρεπε επίσης να συμπεριληφθούν ζημιές σε λίγες αρμενικές και ελληνικές καθολικές εκκλησίες, καθώς το Ισραήλ ανέλαβε να επι-σκευάσει τη μόνη συναγωγή που είχε υποστεί επίθεση). Συνεπώς η Ελληνική Εκ-κλησία έπρεπε να μειώσει τις διεκδικήσεις της κατά 75%. Τελικά, μέχρι τα τέλη του 1957, η Ελληνική Εκκλησία μείωσε τις διεκδικήσεις περίπου στα 13 εκατομμύρια τουρκικές λίρες, ποσό όμως που εξακολουθούσε να υπερβαίνει το όριο των 10 εκατομμυρίων τουρκικών λιρών σύμφωνα με το νόμο. Αυτή η αναθεώρηση προς τα κάτω επιλέχθηκε συνειδητά από την Εκκλησία προκειμένου να διευκολυνθεί η ταχεία χορήγηση της αποζημίωσης. Σκοπός ήταν να καταστούν οι ναοί λειτουργι-κοί με τα απολύτως απαραίτητα χωρίς ακόμα και να αξιώνεται η επαναφορά τους στην πρότερή τους κατάσταση. 19

16 Ό.π., 351.

17 Ό.π., 352.

18 Ό.π., 354.

19 Χρηστίδης, 2000, 269. Βρυώνης, 2007, 558 & 596.

Εκατοντάδες εικόνες καταστράφηκαν, αλλά ούτε μία δεν αντικαταστάθηκε παρά μόνο με χρήματα των ελληνικών κοινοτήτων. Επιπρόσθετα, εκτός από τις άγιες εικόνες, στον κατάλογο των αποζημιώσεων, κατά κύριο λόγο απουσίαζαν τα ιερά ασημένια δισκάρια και οι δίσκοι, τα ιερά άμφια και τα κεντητά καλύμματα, τα ιερά βιβλία και τα χειρόγραφα. Αυτά σπανίως εμφανίζονται στις αιτήσεις ή στα επίσημα έγγραφα που ασχολούνται με τις αποζημιώσεις. Το ίδιο ισχύει και για τις κατεστραμμένες τοιχογραφίες. Τελικά, η πολιτική του τουρκικού κράτους στόχευε σαφέστατα να προσθέσει στο ήδη δυσβάστακτο βάρος των Ελλήνων της Κωνστα-ντινούπολης τις υπέρογκες δαπάνες της αποκατάστασης των εκκλησιών τους, της επισκευής των ζημιών στα νεκροταφεία τους και του εκ νέου εξοπλισμού των ναών τους με τα απαραίτητα λατρευτικά και ιερά αντικείμενα της πίστης τους. Η άποψη της τουρκικής πολιτικής ήταν, ότι οι ελληνικές κοινότητες έπρεπε να δεχτούν αδιαμαρτύρητα τον τεράστιο αριθμό των καταστροφών σε βάρος της θρησκευτικής περιουσίας οι οποίες δεν αποζημιώθηκαν.20

Η τουρκική κυβέρνηση εξαναγκάστηκε, λόγω της διπλωματικής πίεσης εκ μέρους της Ελλάδας,21 να προχωρήσει στη διαδικασία της αποζημίωσης έστω και αργά. Η Τουρκία απέρριψε την ελληνική πρόταση για συγκρότηση μεικτής πενταμελούς επιτροπής η οποία θα πραγματοποιούσε τις εκτιμήσεις. Ο νόμος της 29ης Φεβρουαρίου 1956 και το διάταγμα του ίδιου έτους, απέκλειαν σκόπιμα οποιαδή-ποτε αναφορά στο δικαίωμα προσφυγής κατά των αποφάσεων των επιτροπών εκτιμήσεων.22

20 Βρυώνης, 2007, 597-598.

21 Ό.π., 358 επ.  

22 Ό.π., 441-442.
 
Η χρηματική αξία όλων όσα καταστράφηκαν, υπέστησαν ζημιές ή κλάπηκαν είναι, βεβαίως, δύσκολο να διακριβωθεί. Η αλήθεια είναι ότι η πραγματική αξία των συνολικών απωλειών πιθανώς δεν θα γίνει ποτέ γνωστή. Πρώτα και κύρια διότι, οι εν εξελίξει διαδικασίες με τις οποίες αποτιμήθηκε αυτή η τεράστια σειρά καταστρο-φών, ποίκιλλαν ανάλογα με τα διαφορετικά και, προφανώς, αλληλοσυγκρουόμενα συμφέροντα της τουρκικής κυβέρνησης και των θυμάτων. Επιπλέον, δεν έγινε καμία προσπάθεια να αποτιμηθούν σε κόστος τα σωματικά τραύματα που επέφε-ραν οι εγκληματικές επιθέσεις κατά προσώπων. Τέλος, το ελληνικό κράτος επέμει-νε πεισματικά ότι ουσιώδες τμήμα της αποζημίωσης την οποία διεκδικούσε εκ μέρους των υπηκόων του, ήταν η εξακρίβωση της ενοχής αυτών που είχαν συλλάβει και είχαν σχεδιάσει το πογκρόμ καθώς και εκείνων που το είχαν εκτελέσει

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

Ο Χρόνος και η Ιστορία έχουν θυγατέρες την Αλήθεια και την Απάτη, τέκνα που αιωνίως εχθρεύονται.

—∆ημήτρης Καλούμενος

Στη διεθνή σκηνή, η περεταίρω αποαποικιοποίηση της Βρετανίας, με την Κύπρο να επιζητά ολοένα και περισσότερο την ένωση με την Ελλάδα, είχε ως αποτέλεσμα την αντιπαράθεση της ελληνικής με τη βρετανική κυβέρνηση. Έτσι, η τελευταία στράφηκε προς την Τουρκία την οποία και έπεισε να αλλάξει την πολιτι-κή της και να προβεί σε έντονα διαβήματα προβάλλοντας αξιώσεις και δικαιώματα στο νησί, παρόλο που, διά στόματος του Υπουργού των Εξωτερικών της Κιοπρουλού, αναγνώριζε ότι το θέμα της Κύπρου αφορούσε αποκλειστικά και μόνο τη Βρετανία. Την εφαρμογή της νέας αυτής και απροκάλυπτης επιθετικής πολιτικής σηματοδότησε οπωσδήποτε η αντικατάσταση του Κιοπρουλού από τον Ζορλού στη θέση του Υπουργού των Εξωτερικών.

Ο τουρκικός τύπος διαδραμάτισε πολύ σημαντικό ρόλο εξαπολύοντας εκστρα-τεία μίσους με σκοπό να δυναμιτίσει την πολιτική ατμόσφαιρα της Κωνσταντινού-πολης. Τα περισσότερα δημοσιεύματα όντας άκρως προπαγανδιστικά δημιούργη-σαν αισθήματα μίσους και αγανάκτησης στους Τούρκους απέναντι στους Έλληνες.

Οι θεσμοί τους οποίους χρησιμοποίησε η κυβέρνηση προκειμένου να μπορέσει να υλοποιήσει το σχέδιο καταστροφής της ελληνικής κοινότητας, ήταν ανεξάρτητες θεωρητικά από αυτή οργανώσεις, οι οποίες όμως καθοδηγήθηκαν από τις χιλιάδες τοπικές οργανώσεις του κυβερνώντος κόμματος στις οποίες ηγούνταν άτομα ικανά να εκτελέσουν πιστά τα σχέδια του Μεντερές.

Τέλος, η αφορμή για το ξέσπασμα των γεγονότων, ήταν η προσχεδιασμένη και προβοκατόρικη έκρηξη στο τουρκικό προξενείο της Θεσσαλονίκης, το οποίο διαδόθηκε από τα τουρκικά μέσα. Η προσπάθεια καταστροφής του σπιτιού όπου γεννήθηκε ο πατέρας της τουρκικής δημοκρατίας Κεμάλ Ατατούρκ, επέτεινε στην έξαψη του τουρκικού εθνικισμού παρέχοντας ταυτόχρονα και ένα άλλοθι για τα εγκλήματα που επακολούθησαν.

Η βία είχε οργανωθεί προσεκτικά, εκτεταμένα και μυστικά, σύμφωνα με ένα άκρως συγκεντρωτικό και περιεκτικό σχέδιο. Υπήρξε μαζική στρατολόγηση δυνάμεων, προσεκτικός συντονισμός της μεταφοράς τους με δημόσια και ιδιωτικά μέσα καθώς και προσεκτικά σχεδιασμένος εφοδιασμός με τα εργαλεία καταστρο-φής στα πολλά στρατηγικά σημεία σε μια τεράστια περιοχή περίπου 45 τετραγωνι-κών χιλιομέτρων.

Τα γεγονότα της νύχτας της 6ης - 7ης Σεπτεμβρίου είχαν όλα τα βασικά χαρα-κτηριστικά ενός πογκρόμ. Όπως συνέβη με όλα τα πογκρόμ στη σύγχρονη ευρωπαϊκή ιστορία, οργανώθηκε από το κράτος και υποκινήθηκε από επίσημα όργανά του με ένα και μοναδικό σκοπό, την καταστροφή μιας συγκεκριμένης εθνοθρησκευτικής ομάδας που ζούσε εντός των συνόρων του κράτους. Σε αυτή την περίπτωση πρόκειται για την ελληνική μειονότητα που είχε συνταγματικά κα-τοχυρωμένα όλα τα δικαιώματα της υπηκοότητας. Με βάση λοιπόν την αρχή της ηθικής αυτουργίας, κάθε διακεκριμένο έγκλημα που διαπράχθηκε εις βάρος της περιουσίας, των ιδρυμάτων και των ατόμων των Ελλήνων ήταν έγκλημα του κρά-τους.

Από τα στοιχεία που είναι σήμερα διαθέσιμα αποδεικνύεται ότι σημειώθηκαν περίπου 30 θάνατοι Ελλήνων. Εκατοντάδες Έλληνες υπέστησαν σωματική επίθεση και βιασμούς ενώ πολλοί από αυτούς ξυλοκοπήθηκαν ανελέητα. Ακόμη οι επιθέσεις κατά της περιουσίας με τη στρατηγική καταστροφής της βάσης του νοικοκυριού των Ελλήνων της Κωνσταντινούπολης, αποσκοπούσαν στο να ξεριζώσει τους ανθεκτικούς ελληνικούς οικισμούς (οι οποίοι είχαν καταφέρει να επιβιώσουν μέσα από μια πολυτάραχη συχνά πορεία αιώνων) ώστε να καταστή-σει αδύνατη την ίδια την ύπαρξή τους. Η επίθεση στην ελληνική Ορθόδοξη Εκκλη-σία ήταν εκτεταμένη και περιελάβανε τη συστηματική καταστροφή των περισσότε-ρων ναών της και μεγάλου αριθμού αγιασμάτων, μονών και νεκροταφείων. Αυτή η πρωταρχικά αντιχριστιανική βία έπληξε περίπου το 90% όλων των ελληνορθόδο-ξων ναών.


Οι πρώιμες και πολύ ουσιαστικές εκτιμήσεις των ζημιών που υπέστησαν οι ελληνικές περιουσίες (και των Τούρκων και των Ελλήνων πολιτών) αγνοήθηκαν από την τουρκική κυβέρνηση καθώς πιεζόμενη από δημοσιονομικά προβλήματα, έσπευσε να επιβάλει μια μακροπρόθεσμη πολιτική αυθαίρετης περικοπής των διεκδικούμενων αποζημιώσεων. Η σύσταση τον Σεπτέμβριο του 1955 του ιδιωτι-κού οργανισμού, της Επιτροπής Βοηθημάτων της Κωνσταντινούπολης, είχε ως εντολή να συγκεντρώσει πόρους από τον ιδιωτικό τομέα για να αποπληρωθούν οι διεκδικήσεις που επρόκειτο να υποβληθούν. Η Επιτροπή αυτή εν τέλει, κατάφερε να συγκεντρώσει ένα πολύ μικρό και αξιοθρήνητα ανεπαρκές ποσό για να αντιμετωπιστεί η κατάσταση. Η Ελλάδα διακρίνοντας με το πέρασμα του χρόνου την προφανή αδυναμία της Τουρκίας να καταβάλει δίκαιες αποζημιώσεις, πίεσε τα ίδια τα θύματα να συμβιβαστούν με μερική αποζημίωση για πρακτικούς λόγους (την οικονομική δυσχέρεια της Τουρκίας).

Από τη στιγμή που το πογκρόμ είχε ολοκληρώσει τον όλεθρό του, η ακραία πολιτική της Τουρκίας να επιβάλει στα θύματα να δεχτούν μείωση κατά 80% και πλέον των αποζημιώσεων που δικαιούνταν, οδήγησε τις ελληνικές κοινότητες στην οικονομική εξαθλίωση. Η μεγάλη κοινωνικοοικονομική καταστροφή για τους Έλλη-νες της Κωνσταντινούπολης που επήλθε ανάγκασε πολλούς να εγκαταλείψουν τα σπίτια τους μια για πάντα ανοίγοντας έτσι το δρόμο για την οριστική εκδίωξή τους από την Τουρκία.


Μολονότι οι προσπάθειες της Ελλάδας να επιτύχει δίκαιες και γρήγορες αποζημιώσεις απέτυχαν παταγωδώς, οι απαιτήσεις της για απόδοση ευθυνών και αυστηρή τιμωρία των ενόχων για τα γεγονότα ικανοποιήθηκαν περίπου έξι χρόνια μετά. Το στρατιωτικό πραξικόπημα της 27ης Μαΐου 1960 παρέπεμψε σε δίκη μέλη και συνεργάτες του ∆ημοκρατικού Κόμματος καταδικάζοντας και τιμωρώντας τη μεγάλη πλειονότητά τους. Στην τρίτη δίκη, η κυβέρνηση Μεντερές κρίθηκε ένοχη για συνομωσία με σκοπό την καταστροφή της περιουσίας της ελληνικής κοινότη-τας στην ευρύτερη περιοχή της Κωνσταντινούπολης. Αυτό το έγκλημα της συνο-μωσίας συγχωνεύτηκε με το μεγαλύτερο έγκλημα της παραβίασης του τουρκικού συντάγματος, κατηγορία που επέφερε τη θανατική ποινή διά απαγχονισμού στους Αντνάν Μεντερές, Φατίν Ρουστού Ζορλού και Χασάν Πολατκάν. Όμως, ενώ οι τρεις άνδρες απαγχονίστηκαν για τα εγκλήματά τους, την πολιτική τους για το ξερί-ζωμα των μειονοτήτων της Τουρκίας τη συνέχισαν οι επόμενες κυβερνήσεις, όπως φανερώνει η πιο πρόσφατη ιστορία.

Στις μέρες μας, ο πληθυσμός της ελληνικής μειονότητας της Κωνσταντινούπο-λης έχει κυριολεκτικά εκλείψει, σε αντίθεση με τη μουσουλμανική κοινότητα της ελληνικής Θράκης η οποία έχει αναπτυχθεί και ευημερήσει, ιδιαίτερα κατά το τελευταίο τέταρτο του 20ού αιώνα, από τότε που η Ελλάδα έγινε μέλος της Ευρω-παϊκής Ένωσης. Από αυτή την άποψη, η τουρκική κυβέρνηση κατάφερε να μετα-τρέψει τη Συνθήκη της Λωζάννης σε όργανο μονομερούς εξυπηρέτησης των συμ-φερόντων της ενώ παραβίαζε συστηματικά για χρόνια όλες τις διατάξεις που προ-στάτευαν τους Έλληνες της Κωνσταντινούπολης.

Τα γεγονότα του πογκρόμ τερμάτισαν μία περίοδο καλών διμερών σχέσεων που με εξαίρεση ορισμένα διαστήματα μικρής έντασης ακολούθησε το Σύμφωνο Συμφιλίωσης, Ουδετερότητας και ∆ιαιτησίας, που είχε υπογραφεί μεταξύ Ελευθε-ρίου Βενιζέλου και Κεμάλ Ατατούρκ τον Οκτώβριο του 1930. Τα χρόνια που ακολούθησαν οι διμερείς σχέσεις Ελλάδας και Τουρκίας ταλαντεύτηκαν από πολλές δοκιμασίες. Τα προβλήματα διατηρήθηκαν και οξύνθηκαν, σε σημείο μάλιστα που ορισμένες φορές έφεραν στο χείλος του πολέμου τις δύο χώρες. Πόσο δίκιο είχε, άραγε, ο ∆ημήτρης Ψαθάς όταν το Σεπτέμβριο του 1955 έγραφε, με την οξυδέρκεια που τον διέκρινε, τα παρακάτω:1

«[…] Αν έλθουν κι άλλες [καρπαζιές] (και σίγουρα θα έλθουν έτσι που πάμε) τότε θα κάνουμε ασφαλώς δεήσεις κατανυκτικές στις εκκλησιές, προσευχόμενοι στο Θεό της Ελλάδας - που κρατά ξεκάρφωτα τα κεραμίδια - υπέρ καταπαύσεως των καρπαζιών, ενώ θα στρέφουμε στους καλούς μας φίλους χριστιανικώτατα και την άλλη παρειά. Ή κάνω λάθος;»

1 Τσουκάτου, 1999, 46. ∆ημήτρης Ψαθάς, «Σμάρτ πιήπλ», εφημερίδα Ακρόπολις, 8 Σεπ 1955.

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ «Α»

Σε αυτό το τμήμα παρατίθενται μερικές αλλά αντιπροσωπευτικές από τις εκα-τοντάδες μαρτυρίες που έχουν καταγραφεί και δημοσιοποιηθεί.


Μαρτυρία Πρώτη:

…Σε λίγο πέρασε ένας όμιλος από δεκαπέντε - είκοσι άτομα, τράβηξαν και έσχισαν την σημαία, τη δική τους σημαία, ενώ με εργαλεία που είχαν φέρει από την Ανατολή επί τούτω έκοψαν τα ρολά της βιτρίνας και έφυγαν. Σε λίγο άλλος όμιλος, πάλι από δεκαπέντε - είκοσι, μπήκαν από την βιτρίνα και άρχισαν μέσα να σπάνουν... Και ο άνδρας μου απέναντι παρακολουθούσε. Είκοσι ετών κόποι να γίνονται ρημάδια! Την αγαπούσαμε τη δουλειά μας. Ένας Τούρκος γείτονας τον κτύπησε στην ράχη και του είπε: «Φύγε. ∆εν μπορείς να κάνεις τίποτε. Μόνο που θα αρρωστήσεις». Και έφυγε. Φαντάζεται κανείς πώς ήλθε στο σπίτι. Καθόμασταν στα σκοτεινά, χωρίς να μιλούμε. Έξω χαλούσε ο κόσμος. Τότε ήταν που μου είπε: «Πρέπει να φύγουμε, είναι η τρίτη φορά που με καταστρέφουν. Πρώτα το στρατιω-τικό, που δεν ήταν στρατιωτικό αλλά αιχμαλωσία στην Ανατολή για ενάμιση χρόνο. Το δεύτερο ο φόρος περιουσίας, που ήταν εξόντωση για να πάρουν τις δουλειές μας, και τώρα αυτό το τρομερό! Άλλο δεν γίνεται να αντέξω, μεγαλώνω δεν μικραί-νω».1
Λιλίκα Κωνσταντινίδου


Μαρτυρία ∆εύτερη:

Η εμπειρία μου είναι συγκλονιστική. Μέχρι να πεθάνω θα θυμάμαι εκείνες τις στιγμές με μεγάλη πίκρα . ∆εν θα ξεχάσω ποτέ τη νύχτα της 6ης Σεπτεμβρίου 1955. Το σπίτι μας ήταν στον περίβολο της εκκλησίας του Αγίου Γεωργίου, του κατεστραμμένου βυζαντινού ναού του 15ου αιώνα, στην πύλη του Αδριανού, στην καρδιά της τουρκικής συνοικίας. Ήμασταν τρία παιδιά. Το ένα στην αγκαλιά. Ο πατέρας μου με χίλιους κόπους, κατάφερε να ανοίξει ένα μικρό μεζεδοπωλείο, που συγκέντρωνε αρκετούς Τούρκους . Ένας από αυτούς ήταν φίλος του από παλιά. Έρχεται, λοιπόν, αυτός στις 5 το απόγευμα στο μαγαζί του μπαμπά και του λέει: «Πάρε ό,τι χρήματα έχεις και τρέξε αμέσως στο σπίτι σου, να είσαι κοντά στη γυναίκα και τα παιδιά σου». Ο πατέρας μου ρώτησε το λόγο. Εκείνος δεν του έλεγε, μόνο του επαναλάμβανε να βιαστεί. Έτσι κι έγινε. Ήρθε στο σπίτι και καθί-σαμε όλοι μαζί για φαγητό . Στις 8.30 ακούσαμε φωνές έξω από το σπίτι. ∆ύο καμιόνια σταμάτησαν. Από το πρώτο ξεχύθηκαν δεκάδες ρακένδυτοι άνθρωποι. Το δεύτερο ήταν γεμάτο ρόπαλα και λοστούς. Νομίζοντας ότι η οικογένεια που ζούσε στο προαύλιο της εκκλησίας ήταν η οικογένεια του παπά, άρχισαν να σκαρ-φαλώνουν στα κάγκελα, δυόμισι μέτρα ύψους , και έπεφταν μέσα στην αυλή σαν τα τσαμπιά. Όρμησαν στο σπίτι μας. Έσπασαν την πόρτα, τα τζάμια, τα παράθυρα. Θυμάμαι τον εντεκάχρονο αδελφό μου να ρωτάει τη μαμά τι συμβαίνει. Εκείνη του απαντά: «Αύριο μπορεί να μας σφάξουνε». Εκείνος, τότε, παίρνει φόρα και πηδάει από ένα παράθυρο, στο πίσω μέρος του σπιτιού, σε ένα πλαϊνό οικόπεδο και «σκάει» από τέσσερα μέτρα ύψος. Ο πατέρας μου τον έψαχνε όλη τη νύχτα. Τον βρήκαμε την επομένη, καταχτυπημένο, ματωμένο, σοκαρισμένο. Στη διάρκεια της λεηλασίας, κάποια τουρκοκρητική οικογένεια από απέναντι ήρθε και μας μάζεψε όλους στο σπίτι της, για να μας προστατέψει. Η κυβέρνηση Μεντερές, όταν διαπίστωσε ότι είχε χάσει τον έλεγχο, αποφάσισε την επομένη να κηρύξει στρατιωτικό νόμο, για να ηρεμήσουν τα πνεύματα. Έστειλε μάλιστα στρατιώτες να φυλάγουν τα εναπομείναντα ελληνικά σπίτια και τις εκκλησίες . Αφού περάσαμε τη νύχτα στο φιλικό σπίτι, το απόγευμα της επομένης η μητέρα μου αποφάσισε να πάει στο δικό μας, για να πάρει καθαρά ρούχα για το μωρό. Ήμουν κρεμασμένη από το φουστά-νι της. Όρμησα να πάω και εγώ μαζί της. Μπαίνουμε στον αυλόγυρο και βλέπουμε τρεις στρατιώτες να φυλάνε το σπίτι μας, από το οποίο είχαν μείνει μόνο οι τοίχοι. Η μητέρα μου τους ζήτησε να πάρουμε λίγα πράγματα και αυτοί στην αρχή αρνή-θηκαν. Στις εκκλήσεις της και αφού ψιθύρισαν κάτι μεταξύ τους, μας άφησαν. Ακούω τη βαριά πόρτα της αυλής να κλείνει πίσω μας. Ο ένας στρατιώτης έμεινε έξω και ο δεύτερος λέει στον τελευταίο: «Βίασε εσύ τη μάνα και εγώ το παιδί». Ήμουν παιδί, οκτώ χρονών εκείνο το Σεπτέμβρη. ∆εν ήξερα τι σήμαινε αυτό που είπαν. Νόμιζα ότι συνεννοήθηκαν να μας σκοτώσουν, κι άρχισα να φωνάζω: «Όχι τη μαμά μου. Έχει μωρό να μεγαλώσει». Τότε εμφανίζεται σαν από μηχανής θεός ο Τούρκος φίλος του πατέρα μου, ο οποίος προσπαθούσε από την προηγούμενη το βράδυ να φτάσει στο σπίτι μας, αλλά οι δρόμοι ήταν κλειστοί. Ορμάει στον αυλόγυρο και φωνάζει στους στρατιώτες: «Τι άλλο θέλετε, επιτέλους; Κάψατε το βιος τους, μαυρίσατε τις ψυχές τους, αφήστε την τιμή τους, τουλάχιστον...». Ήταν τόση η οργή του, που τους «βούτηξε» και τους δυο και τους πέταξε έξω από το σπίτι. Έτσι γλυτώσαμε. Ένας εφιάλτης που δεν πρόκειται να ξεχάσω. Από τότε δεν έζησα ποτέ ξανά με τον μικρότερο αδερφό μου. Ήταν δύο χρονών και βίωσε τέτοιες καταστάσεις, που όταν επιστρέψαμε στο σπίτι ο μικρός αρνιόταν πεισματι-κά να έρθει. Πήγε και έμεινε στου θείου μου. Από εκεί έφυγε γαμπρός. ∆εν τον είχαμε κοντά μας. Τον στερηθήκαμε.2

∆έσποινα lσαακίδου


Μαρτυρία Τρίτη:

Η νύχτα της 6ης Σεπτεμβρίου του 1955 θα μείνει για πάντα χαραγμένη στη μνήμη μου. Μέναμε κοντά στη Μεγάλη Σχολή του Γένους, στο Φανάρι. ∆ούλευα στο σπίτι. Ήμουν ζωγράφος. Έκανα εικόνες για την εκκλησία, αλλά και ό,τι άλλο έπεφτε στα χέρια μου ή μου παράγγελναν. Το βράδυ εκείνο ακούσαμε μια βοή από την απέναντι πλευρά του Κεράτιου. Η βοή πλησίαζε. Καταλάβαμε ότι ήταν Τούρκοι που φώναζαν και κλειστήκαμε στο σπίτι. Έφθασαν έξω από την πόρτα μας. ∆οκίμασαν να τη σπάσουν. Ήταν γερό το ξύλο. ∆εν θα έμπαιναν, αλλά τους βοήθησαν οι γείτονές μας, που ήταν Τούρκοι. Μπήκαν από την πίσω πόρτα. Βγήκαμε στους δρόμους . Αυτοί έσπαζαν τα πάντα, ακόμα και τα κουφώματα του σπιτιού, με κασμάδες. Παίρνανε μαζί τους ό,τι τους άρεσε. Πήγαμε παρακάτω, στην άλλη γειτονιά, του πεθερού μου. Οι Τούρκοι είχαν περάσει και από εκεί. Τα 'χαν κάνει ρημαδιό. Γυρίσαμε σπίτι και κλαίγαμε τη μοίρα μας. Η ζωή μας στην Πόλη τελείωσε εκείνη τη νύχτα . Τα μαζέψαμε και φύγαμε. Κανείς δεν νοιάστηκε για μας. Ας είναι καλά ο Θεός. Τα Σεπτεμβριανά σήμαιναν για μένα δεκαετή «εξορία» σε κάποιο εργοστάσιο της Γερμανίας. Φύγαμε με ό,τι μπορούσαμε να πάρουμε στα χέρια. Στη Γερμανία βρήκα δουλειά, κάτι έφτιαξα. Γύρισα στην Ελλάδα το 1965, πρώτα στη Θεσσαλονίκη και μετά στην Αθήνα. Τουλάχιστον τα παιδιά μου να μεγαλώσουν στην πατρίδα, αν και η Πόλη ήταν πατρίδα μας. Οι Τούρκοι ήταν αυτοί που ήρθαν και μας βρήκαν στην Κωνσταντινούπολη, δεν πήγαμε εμείς.3


Σωτήρης Μισαηλίδης


Μαρτυρία Τέταρτη:


Πέρασα με τα πόδια το Μπέιογλου. Όπως είπα και προηγουμένως, από τα τρόφιμα και τα υφάσματα που είχαν πεταχτεί στους δρόμους η λεωφόρος Ιστικλάλ είχε υψωθεί κατά 20 - 30 εκατοστά. Αυτό που μου κίνησε περισσότερο την προσοχή ήταν τα πεταμένα παλιά παπούτσια. Τα περισσότερα πατημένα στο πέλμα, σχισμένα, τρύπια παπούτσια, μπότες, άρβυλα, ελβιέλες, σανδάλια, τσαρούχια, μποτίνια χωρίς κορδόνια... Παρουσίαζαν τέτοια αηδιαστική εικόνα και βρομούσαν τόσο πολύ, που αναγκαζόμουν να κρατάω την αναπνοή μου όταν περνούσα πλάι τους.4

Aziz Nesin


Μαρτυρία Πέμπτη:


Στο Γενή Σεχίρ, ώρα επτά το απόγευμα μέσα στη μέση του δρόμου ο όχλος περιεκύκλωσε ένα κοριτσάκι 6 ετών, το παρέδωσε σ' έναν ημιπαράφρονα χαμάλη γνωστόν ως «γορίλλα» κ' εκείνος, παρουσία δύο χιλιάδων λαού, το εβίασεν επανειλημμένως, ενώ το πλήθος ούρλιαζε: «Αυτά παθαίνουν οι Έλληνες! Σκότωσ' τη, σκότωσ' τη την σκύλα Ελληνίδα».5


…Τότε, ενώ ωρύετο ο συρφετός φάνηκε απ' την άκρη του δημοσίου δρόμου μια γυναίκα ντυμένη στα μαύρα . Μόλις την αντίκρυσαν οι «διαδηλωταί» έτρεξαν κατά πάνω της[...] Η γυναικούλα τάχασε και θέλησε να οπισθοχωρήσει. Κάποιος όμως που την γνώρ
Μαρτυρία Έκτη:ισε, φώναξε άγρια: «Είναι η χήρα του Κουτσού. Απάνω της.» Προτού η πενηντάχρονη γυναίκα προφτάσει ν' αμυνθεί, τα κτήνη οι Τούρκοι, την έριξαν χάμω στο χώμα, την αναποδογύρισαν, έσχισαν τα φορέματά της και την εβίασαν στη σειρά, μέχρι που την άφησαν αναίσθητη με αιμορραγία στο βρώμικο πεζοδρόμιο. Όλη τη νύχτα έμεινε ξαπλωμένη στο χώμα και βογκούσε δυνατά και προσπαθούσε να συρθεί ως το σπίτι της. Μα ήταν αδύνατο. Φώναζε τους Χριστια-νούς να την βοηθήσουν. Μα οι Χριστιανοί ήσαν κρυμμένοι γιατί ο όχλος τούς περί-μενε να τους ποδοπατήσει. Μόνον την επομένη όταν το λεφούσι των σατανάδων υπεχώρησε και οι πρώτοι Έλληνες ετόλμησαν να βγουν στον δρόμο, πλησίασαν την γυναίκα να την βοηθήσουν, αλλά είχε πια τρελαθεί. Σήμερα νοσηλεύεται στο βρωμερό τουρκικό νοσοκομείο της περιοχής της…6


Μαρτυρία Έκτη:


Εις το Βαφειοχώρι μόλις εδόθη το σύνθημα της επιθέσεως, κύματα όχλου μπήκαν στην εκκλησία, για να την καταστρέψουν. Μέσα όμως βρισκόταν εκείνη την στιγμή ο αρχιδιάκονος, ο οποίος επεχείρησε να τους εμποδίσει . Οι Τούρκοι άρχισαν να τον ξυλοκοπούν και να προσπαθούν να του βγάλουν τα ράσα . Ο αρχιδιάκονος αντέστη αλλά σε λιγάκι υπέκυψε. Από τις φωνές, τα ουρλιάσματα και την φασαρία ανησύxησεν η μητέρα του ιερωμένου κι έντρομη έτρεξε στην εκκλη-σία. Το πλήθος την εκύκλωσε κι άρχισε να την κτυπά, ενώ πιο πέρα , ο υιός της δεμένος πισθάγκωνα σε μια καρέκλα μετεφέρετο από το πλήθος στην έξοδο. Εκεί αφού τον άφησαν, ανέθεσαν σ' έναν αλήτη να τον ξυρίσει χωρίς σαπουνάδα. Όταν τον εξύρισαν, τον μετέφεραν στο καμπαναριό από κάτω και τούκαναν περιτομή! Ύστερα τον άφησαν εξηντλημένον κι αιμορραγούντα. Ο αρχιδιάκονος νοσηλεύεται εις έν νοσοκομείον.7

1 Τσουκάτου, 1999, 102.

2 Τσουκάτου, 1999, 147- 148.

3 Τσουκάτου, 1999, 175.

4 Βρυώνης, 2007, 190.

5 Ό.π., 285, τα γεγονότα είναι από την ελληνική εφημερίδα Έθνος, 13 Σεπτεμβρίου 1955.

6 Ό.π., 285, ομοίως από την εφημερίδα Έθνος, 13 Σεπτεμβρίου 1955.

7 Ό.π., 285, ομοίως από την εφημερίδα Έθνος, 13 Σεπτεμβρίου 1955.


ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ «Β»


Σε αυτό το τμήμα παρατίθενται μερικές αλλά αντιπροσωπευτικές από τις εκατοντάδες φωτογραφίες που έχουν δημοσιοποιηθεί.



Εικόνα 1: Η αποστολή του Παγκόσμιου Συμβουλίου Εκκλησιών εξετάζει τα ερείπια του ναού των Αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης, Υψωμάθεια (από το βιβλίο του Σπύρου Βρυώνη, Ο Μηχανισμός της Καταστροφής).





Εικόνα 2: Αντιπρόσωποι του Παγκόσμιου Συμβουλίου Εκκλησιών εξετάζουν τους βεβηλωμένους τάφους των οικουμενικών πατριαρχών, Ζωοδόχος Πηγή, Βαλουκλή (από το βιβλίο του Σπύρου Βρυώνη, Ο Μηχανισμός της Καταστροφής).

 

Εικόνα 3: Ο δόκιμος μοναχός Ευάγγελος Μαστοράκης, της μονής Ζωοδόχου Πηγής, μετά τον ξυλοδαρμό του (από το βιβλίο του Σπύρου Βρυώνη, Ο Μηχανισμός της Καταστροφής).






Εικόνα 4: Ο Επίσκοπος Παμφίλου Γεράσιμος, ηγούμενος της μονής της Ζωοδόχου Πηγής, κλινήρης σε νοσοκομείο του Βαλουκλή μετά τον ξυλοδαρμό του κατά τη διάρκεια του πογκρόμ (από το βιβλίο του Σπύρου Βρυώνη, Ο Μηχανισμός της Καταστροφής).

 

Εικόνα 5: Η αποστολή του Παγκόσμιου Συμβουλίου Εκκλησιών εξετάζει την καταστροφή του ναού της Ζωοδόχου Πηγής, Βαλουκλή (από το βιβλίο του Σπύρου Βρυώνη, Ο Μηχανισμός της Καταστροφής).






Εικόνα 6: Λεηλατημένο σπίτι-κατάστημα με έναν τούρκο στρατιώτη να στέκεται φρουρός (από το βιβλίο του Σπύρου Βρυώνη, Ο Μηχανισμός της Καταστροφής).

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

ΒΙΒΛΙΑ


Alexandris, Alexis. The Greek Minority of Instabul and Greek‐Turkish Relations 1918‐1973. Αθήνα:

Κέντρο Μικρασιατικών Σπουδών, 1992.

Βρυώνης, Σπύρος. Ο Μηχανισμός της Καταστροφής. Αθήνα: ΕΣΤΙΑ, 2007.

Γκιουβέν, Ντιλέκ. Εθνικισμός, Κοινωνικές Μεταβολές και Μειονότητες. Αθήνα: ΕΣΤΙΑ, 2009.

Κυρατζόπουλος, Βασίλης. Η Άγραφη Γενοκτονία, Κωνσταντινούπολη Σεπτέμβριος 1955. Αθήνα:Τσουκάτου, 2006.

Σεπτεμβριανά 1955: Η "νύχτα των κρυστάλλων" του Ελληνισμού της Πόλης. Αθήνα: Τσουκάτου, 1999.

Χρηστίδης, Χριστόφορος. Τα Σεπτεμβριανά, Κωνσταντινούπολη και Σμύρνη 1955. Αθήνα: Κέντρο Μικρασιατικών Σπουδών, 2000.

∆ΙΑ∆ΙΚΤΥΟ

www.omogeneia‐turkey.com/history/1955/tarih.html (προσπέλαση Οκτώβριος 12, 2015).

http://noiazomai.agrino.org/Noiazomai11b.html (προσπέλαση Οκτώβριος 12, 2015).

http://www.kathimerini.gr/757327/article/epikairothta/ellada/ta‐septemvriana (προσπέλαση Οκτώβριος 13, 2015).

http://news247.gr/eidiseis/weekend‐edition/6‐9‐1955‐60‐xronia‐apo‐ta‐septemvriana‐shmera‐thn‐ perioysia‐sas‐aurio‐thn‐zwh‐sas.3647155.html (προσπέλαση Οκτώβριος 14, 2015).

http://kostasxan.blogspot.gr/2015/08/1955.html (προσπέλαση Οκτώβριος 14, 2015).

∆ΗΜΟΣΙΕΥΜΕΝΕΣ ΕΡΓΑΣΙΕΣ

Ανθή Γ. Λιμπιτσιούνη, Το πλέγμα των ελληνοτουρκικών σχέσεων και η ελληνική μειονότητα στην Τουρκία. Οι Έλληνες της Κωνσταντινούπολης, της Ίμβρου και της Τενέδου, 1955‐1964. Θεσσαλονίκη:ΑΠΘ, 2008.

Ανδρέας Σταματίου, Ελληνοτουρκικές Σχέσεις 1950‐1955. Από την Προσέγγιση στο Χάσμα. Αθήνα:ΕΚΠΑ, 2009.

Posted in: 1955, Απόψεις, Ιστορία, Κωνσταντινούπολη, Νεότερη Ελληνική ιστορια, Σεπτεμβριανά