1. Γενικά
Καθώς η περιοχή της Μικράς Ασίας ήταν ιδιαίτερα πλούσια σε πολύτιμα μέταλλα, εκδηλώθηκε σχετικά νωρίς ενδιαφέρον για τη συστηματική τους εξόρυξη: ο χρυσός, ο άργυρος, ο χαλκός, ο σίδηρος και ο ορείχαλκος συγκαταλέγονται στα φυσικά προϊόντα της περιοχής και η εκμετάλλευσή τους ήταν από οικονομική άποψη απόλυτα ενδεδειγμένη.
2. Χρυσός
Η εκμετάλλευση κοιτασμάτων χρυσού στη Μικρά Ασία άρχισε σχετικά πρώιμα· οι αρχαίες πηγές αναφέρουν ότι οι Λυδοί εκμεταλλεύονταν ορυκτό χρυσό στην περιοχή του όρους Τμώλος και τον μετέφεραν μέσω των ποταμών Πακτωλού και Έρμου.1 Δεν υπάρχει ωστόσο ομοφωνία ως προς την έναρξη εκμετάλλευσης των παραπάνω κοιτασμάτων. Αυτή τοποθετείται από άλλους στην Πρώιμη εποχή του Σιδήρου,2 από άλλους στο β΄ μισό του 8ου αι. π.Χ.,3 ακόμα και στον 7ο αι. π.Χ.4 Πιο πρόσφατα διατυπώθηκε η άποψη ότι ο χρυσός του Πακτωλού εξορυσσόταν ήδη από την 3η χιλιετία π.Χ. Οι πρόσφατες όμως μελέτες δεν επιβεβαιώνουν την εξόρυξη χρυσού στη Λυδία σε τόσο πρώιμο στάδιο.5 Από τις αναφορές του Ηροδότου για τον ποταμό Πακτωλό συνάγεται ότι οι Έλληνες θεωρούσαν τις Σάρδεις σημαντική αγορά πολύτιμων μετάλλων.6 Κοντά σε πολύ πλούσια χρυσοφόρα κοιτάσματα στο όρος Τμώλος βρισκόταν και η Έφεσος. Ενδέχεται τέλος η εκμετάλλευση της χρυσοφόρου περιοχής στα Άστυρα, κοντά στην Άβυδο, που αναφέρουν ο Στράβων και ο Ξενοφών, να άρχισε από τους Κλασικούς χρόνους.7 Tο γεγονός πάντως πως ο χρυσός είναι το δεύτερο κατά σειρά συχνότητας μέταλλο που αναφέρεται στον Όμηρο δε μπορεί να είναι τυχαίο.8
Γνωρίζουμε ότι κατά την Ελληνιστική περίοδο γινόταν εκμετάλλευση μεταλλείων χρυσού και αργύρου. Ελληνιστική κεραμική έχει εντοπιστεί στο μεταλλείο του Işık Dağ, στην επαρχία της Άγκυρας. Ελληνιστικά όστρακα έχουν επίσης βρεθεί στο Gure στη χερσόνησο της Biga στη βορειοδυτική Ανατολία. Στο όρος Ίδη της Τρωάδος εξορύσσονταν χρυσός και άργυρος, που προορίζονταν για το Περγαμηνό βασίλειο και την περιοχή κοντά στη Λάμψακο και την Άβυδο. Αυτό εξηγεί και την πλούσια παραγωγή αλεξάνδρειων χρυσών νομισμάτων στις παραπάνω πόλεις. Στο ορεινό εσωτερικό της περιοχής εντοπίστηκαν και άλλα μεταλλεία, π.χ. τα μεταλλεία αργύρου στον Πόντο και αυτά στο όρος Ταύρος στην Κιλικία και την Καππαδοκία.9 Από την ορολογία που χρησιμοποιεί ο Hρόδοτος προκύπτει ότι οι Ίωνες είχαν σαφή γνώση της διαδικασίας κατεργασίας του χρυσού. Η διάκριση του Ηροδότου ανάμεσα σε «χρυσόν άπλετον» και «χρυσόν άπευθον» προδίδει την γνώση της διαδικασίας συγκόλλησηςτου μετάλλου.10 Η θεσμοποίηση εξάλλου του πρώτου διμεταλλικού συστήματος από τον Κροίσο υποδηλώνει επίσης ότι οι Λυδοί ήταν σε θέση να ξεχωρίζουν το χρυσό από το ήλεκτρο.11
To πρωιμότερο εργαστήριο κατεργασίας χρυσού ανάγεται χρονικά στο 620-550 π.Χ.12 Ωστόσο, τα ποσοστά χρυσού στα νομίσματα από ήλεκτρο διάφορων μικρασιατικών κέντρων παραγωγής στο α΄ μισό του 6ου αι. π.Χ. υποδεικνύουν ότι μέχρι τότε δεν ήταν γνωστή η πλήρης κατεργασία αυτού του μετάλλου· η ευρεία διάδοση αργυρών νομισμάτων στη Μικρά Ασία μετά τα μέσα του 6ου αι. π.Χ. πιθανότατα συνδέεται με την τελειοποίηση των τεχνολογικών γνώσεων ως προς τα στάδια επεξεργασίας μετάλλων. Στην περιοχή του Πόντου τα περισσότερα εργαστήρια μετάλλου χρονολογούνται στον 6ο αι. π.Χ., ενώ ένας «θησαυρός» που βρέθηκε στο νησί Βerezan της Μαύρης θάλασσας και που συμπεριλάμβανε χρυσά νομίσματα και νομίσματα από ήλεκτρο από τις Ερυθρές ή από τη Μίλητο είχε προφανώς αποθηκευτεί από χρυσοχόο στις αρχές του 6ου αι. π.Χ.13
3. Άργυρος
Από το 1975, την έρευνα για τα μεταλλεία αργύρου στη Μικρά Ασία, στη Βαλκανική χερσόνησο και στα νησιά του Αιγαίου συντόνισε το Ινστιτούτο Μax Planck, σε συνεργασία με άλλους οργανισμούς. Η σχετική μελέτη του 1975 επιβεβαίωσε την εξόρυξη αργύρου στην Τρωάδα (στο όρος Ίδη) κατά τους Κλασικούς χρόνους. Με την εξόρυξη μετάλλου ενδεχομένως συνδέεται και μια επιγραφή του τοπικού άρχοντα Tarhunzas, υποτελή του βασιλιά της Tuvana, Varpalavas (738-710 π.Χ.), που βρέθηκε κοντά στο χωριό Alihoka, στη μεταλλοφόρο περιοχή Bolkardag, στη νοτιοανατολική Τουρκία. Κοντά στην περιοχή αυτή βρέθηκαν αρχαιολογικά κατάλοιπα κατεργασίας αργύρου, καθώς επίσης και σωροί αργύρου-μολύβδου με όστρακα από την εποχή του Σιδήρου.14 Φαίνεται ωστόσο πως η συστηματοποίηση της εξόρυξης αργύρου στη βορειοδυτική Μικρά Ασία θα πρέπει να αποδοθεί στους Ατταλίδες.15 Στην Τρωάδα, για παράδειγμα, εντοπίστηκε ένα όστρακο ελληνιστικού λύχνου στο μεταλλείο του Serçeören Köy στην επαρχία του Balikesir, κοντά στη θάλασσα του Μαρμαρά, ενώ ελληνιστική κεραμική έχει εντοπιστεί και στα μεταλλεία της χερσονήσου της Βiga. Τέλος, αναλύσεις ραδιάνθρακα 14 δειγμάτων από το μεταλλείο του Αltinoluk μας επιτρέπουν να χρονολογήσουμε το μεταλλείο στα μέσα του 3ου π.Χ. αι.16
4. Χαλκός
Συστηματική εξόρυξη χαλκού από τη Μικρά Ασία κατά την Αρχαϊκή περίοδο εικάζουμε ότι γινόταν, για παράδειγμα, στην ακτή απέναντι από τη Σάμο.17
Στους Κλασικούς χρόνους ο γεωγράφος Αρτεμίδωρος αναφέρει τη λειτουργία ενός μεταλλείου χαλκού στο Αδραμμύτιο μέχρι την εποχή του Μεγάλου Αλεξάνδρου· το μεταλλείο αυτό αναφέρει και ο ιστορικός Ξενοφών.18
5. Σίδηρος
Στη Μικρά Ασία υπήρχαν και μεταλλεία σιδήρου. Η Ιωνία δε διέθετε η ίδια σιδηροφόρα κοιτάσματα και αντιμετώπισε δυσκολίες για την εξασφάλιση αυτού του μετάλλου· από τον ύστερο όμως 7ο-6ο αι. π.Χ. ανοίχθηκαν νέες πηγές, καθώς οι Φωκαείς αγόρασαν σίδηρο από την Ετρουρία και αποικίστηκε η νότια ακτή του Πόντου. Σώζονται εξάλλου φιλολογικές μαρτυρίες για εξαγωγές χαλυβαίου σιδήρου και στις αγορές του Αιγαίου. Η πρώτη σχετική αναφορά τοποθετείται στο α΄ μισό του 5ου αι. π.Χ. Αξίζει να σημειωθεί ότι η αξία του σιδήρου τότε ήταν μεγαλύτερη από αυτή άλλων εμπορεύσιμων μετάλλων.19
6. Ορείχαλκος
Προβληματική τέλος παραμένει η παραγωγή ορείχαλκου τόσο στην Ελλάδα όσο και στη Μικρά Ασία, καθώς η περιστασιακή παρουσία αρχαίων αποθεμάτων δεν έχει επιβεβαιωθεί. Πρόσφατα βρέθηκαν αποθέματα πρώτης ύλης για την παραγωγή ορείχαλκου στην οροσειρά του Ταύρου. Η χρονολόγηση της εν λόγω παραγωγής τοποθετείται από άλλους στην 3η χιλιετία π.Χ. (με βάση τη μείωση της καύσης του οξειδίου του ορείχαλκου), σύμφωνα με τα ευρήματα στον αρχαιολογικό χώρο Göltepe στη νότια και κεντρική Τουρκία, ενώ από άλλους χρονολογείται γύρω στο 3000 π.Χ. (σύμφωνα με τα ευρήματα από το μεταλλείο ορείχαλκου Kestel).20 Μια τρίτη μερίδα μελετητών διατηρεί επιφυλάξεις ως προς αυτό, λόγω των πενιχρών στοιχείων που αποδεικνύουν την προέλευση του σχετικού μετάλλου από την παραπάνω περιοχή. Πρόσφατα υποστηρίχθηκε ότι μεταξύ της 2ης χιλιετίας και του 11ου αι. μ.Χ. γινόταν εισαγωγή ορείχαλκου από την Ανατολή, πιθανότατα από το Αφγανιστάν και από τη Μαλαισία. Ο D. Muhly επισημαίνει τη μεταφορά ορείχαλκου από την κεντρική Ανατολία διά μέσου μιας πολύ γνωστής εμπορικής οδού. Φαίνεται πως από το β΄ μισό της 3ης χιλιετίας π.Χ. σημειώθηκαν ανακατατάξεις στην παροχή μετάλλου στο Αιγαίο. Η προέλευση ωστόσο της πρώτης ύλης παραμένει αβέβαιη.21
1. Τreister, M.Y., The role of Metals in Ancient Greek History (Leiden – N. York – Koeln 1996), σελ. 21. Πρβ. Forbes, R.J., Metallurgy in Antiquity. A Notebook for Archaeologists and Technologists (Leiden 1950), σελ. 198 κ.ε. Healy, J.F., Μining and Metallurgy in the Greek and Roman World (London 1978), σελ. 46, 53, 57 κ.ε. Ramin, J., La technique miniere et metallurgique des Anciens (Bruxelles 1977), σελ. 201 κ.ε. Pleiner, R., Ιron Working in Ancient Greece (Praha 1969).
2. Davies, O., Roman Mines in Europe (Oxford 1935), σελ. 237.
3. Την άποψη αυτή πρέσβευε ο S. Przekowski: Waldbaum, J.C., Metalwork from Sardeis. The finds through 1974 (Cambridge 1983), σελ. 3 κ.ε.
4. Αυτό υποστήριξε κυρίως ο Roebuck: Waldbaum, J.C., Metalwork from Sardeis. The finds through 1974 (Cambridge 1983), σελ. 3 κ.ε.
5. Waldbaum, J.C., Metalwork from Sardeis. The finds through 1974 (Cambridge 1983), σελ. 3 κ.ε.
6. 5.101. Για άλλες αναφορές του Ηροδότου στον ποταμό Πακτωλό, πρβ. Ηρ. 1.69.
7. Στράβ. 13.1.23, πρβ. 14.5.28.
8. Gray, D.H.F., “Μetal-working in Homer”, JHS 74 (1954), σελ. 1 κ.ε. Ηealy, J.F., Mining and Metallurgy in the Greek and Roman World (London 1978), σελ. 46.
9. Μorkholm, Ο., Εarly Hellenistic Coinage from the Accession of Alexander to the Peace of Apamea (336 - 188 B.C.) (Cambridge 1991), σελ. 3.
10. Ηρ. 1.50. Waldbaum, J.C., Metalwork from Sardeis. The finds through 1974 (Cambridge 1983), σελ. 7, σημ. 61, με συμπληρωματική βιβλιογραφία. Τreister, M.Y., The role of Metals in Ancient Greek History (Leiden – N. York – Koeln 1996), σελ. 172.
11. Ηρ. 1.94. Waldbaum, J.C., Metalwork from Sardeis. The finds through 1974 (Cambridge 1983), σελ. 7, σημ. 61.
12. Waldbaum, J.C., Metalwork from Sardeis. The finds through 1974 (Cambridge 1983), σελ. 7, με βιβλιογραφία. Τreister, M.Y., The role of Metals in Ancient Greek History (Leiden – N. York – Koeln 1996), σελ. 172.
13. Τreister, M.Y., The role of Metals in Ancient Greek History (Leiden – N. York – Koeln 1996), σελ. 37.
14. Τreister, M.Y., The role of Metals in Ancient Greek History (Leiden – N. York – Koeln 1996), σελ. 26, σημ. 33.
15. Rostovtzeff, Μ.Ι., The Social and Economic History of the Hellenistic World (Oxford 1941), σελ. 657 κ.ε. Healy, J.F., Μining and Metallurgy in the Greek and Roman World (London 1978), σελ. 58.
16. Τreister, M.Y., The role of Metals in Ancient Greek History (Leiden – N. York – Koeln 1996), σελ. 290.
17. Τreister, M.Y., The role of Metals in Ancient Greek History (Leiden – N. York – Koeln 1996), σελ. 21.
18. Forbes, R.J., Metallurgy in Antiquity. A Notebook for Archaeologists and Technologists (Leiden 1950), σελ. 303· Τreister, M.Y., The role of Metals in Ancient Greek History (Leiden - N. York - Koeln 1996), σελ. 187.
19. Τreister, M.Y., The role of Metals in Ancient Greek History (Leiden – N. York – Koeln 1996), σελ. 173-174.
20. Τreister, M.Y., The role of Metals in Ancient Greek History (Leiden – N. York – Koeln 1996), σελ. 28, σημ. 42.
21. Τreister, M.Y., The role of Metals in Ancient Greek History (Leiden – N. York – Koeln 1996), σελ. 28-29.
Πηγη
Συγγραφή : Παναγοπούλου Κατερίνα (20/2/2002)
Για παραπομπή: Παναγοπούλου Κατερίνα, «Μεταλλεία στη Μ. Ασία (Αρχαιότητα)», 2002,
Εγκυκλοπαίδεια Μείζονος Ελληνισμού, Μ. Ασία
URL:
Mines in Asia Minor (Antiquity)
Συγγραφή : Panagopoulou Katerina (20/2/2002)
Μετάφραση : Kalogeropoulou Georgia , Karioris Panagiotis
Για παραπομπή: Panagopoulou Katerina, "Mines in Asia Minor (Antiquity)",
Εγκυκλοπαίδεια Μείζονος Ελληνισμού, Μ. Ασία
URL:
1. Introduction
The area of Asia Minor was extremely wealthy in precious metals such as gold, silver, copper, iron and bronze and therefore mining started early.
2. Gold
The exploitation of gold deposits in Asia Minor started rather early. Ancient texts recount that the Lydians mined gold in the region of Mount Tmolus and transported it through the rivers Pactolus and Hermus.1However, there is disagreement concerning the specific date when these gold deposits were first exploited. Some scholars date it to the Early Iron Age,2 others to the second half of the 8th cent. BC,3 or even to the 7th cent. BC.4 A more recent view supports the idea that the gold of the Pactolus River had been mined since the 3rd millennium BC. Nevertheless, recent researches do not confirm the extracting of gold in Lydia at such an early date.5 From Herodotus’ references to Pactolus River we can conclude that the Greeks considered Sardis to be an important market for precious metals.6Ephesus was situated to a close proximity to the rich deposits of gold of Mount Tmolus. It is likely that the exploitation of the gold-bearing fields at Astyra, near Abydus, mentioned by Strabo and Xenophon, had started since the Classical period.7 Moreover, it cannot be a coincidence that the second more frequently mentioned metal in Homer is gold.8
The exploitation of gold and silver ores is considered indisputable for the Hellenistic period. Hellenistic pottery has been located in the mine of Işik Dağ, in the Ankara region. Hellenistic sherds have also been found at Gure, in the Biga peninsula in northwestern Anatolia. In Mount Ida in the Troad, gold and silver were mined for the Pergamene Kingdom and the region of Lampsacus and Abydus. This can explain the rich production of gold coins in the name of Alexander in the aforementioned cities. On the mountainous inland region more mines have been located, such as the silver mines in Pontus, the mines on Mount Taurus in Cilicia and Cappadocia.9 Taking into consideration the terminology used by Herodotus, it is evident that the Ionians had clear knowledge of the techniques of gold processing. Herodotus’ distinction between ‘χρυσόν άπλετον’ and ‘χρυσόν άπευθον’ reveals that the technique of alloying gold was well understood.10 In addition, the establishment of the first system of the two metals by Croesus denotes that the Lydians could differentiate between gold and electrum.11
The earliest workshop for gold processing dates to 620-550 BC.12 However, the content of gold in the electrum coins from several manufacture centers of Asia Minor in the first half of the 6th cent. indicates that the complete process of gold working was not fully known. The widespread dissemination of silver coins in Asia Minor after the middle of the 6th cent. BC is most probably related to the mastering of the technology applied in the different phases of metal working. In the Black Sea region most metal workshops are dated to the 6th cent. BC, while a treasure of gold and electrum coins from Erythrae or Miletus, which was discovered on the island of Berezan in the Black Sea, had presumably been stored by a goldsmith in the beginning of the 6th cent. BC.13
3. Silver
Since 1975, research on the silver mines of Asia Minor, the Balkan Peninsula and the Aegean Islands has been coordinated by the Max Planck Institute in collaboration with other organisations. The study conducted in 1975 confirmed the extraction of silver in the Troad (Mount Ida) during the Classical period. An inscription of the local ruler Tarhunzas, subordinate to the king of Tuvana, Varpalavas (738-710 BC), which was found near the village of Alihoka in the metal bearing area of Bolkardag in southeastern Turkey, is probably related with metal mining. In this area archaeological remains of silver processing have been discovered, as well as slag-heaps of silver and lead with sherds of the Iron Age.14 However, the methodical exploitation of the silver mines in northwestern Asia Minor must be attributed to the Attalids.15 In the Troad, for instance, a sherd of a Hellenistic lamp was found in the mine of Serҫeören Köy in the province of Balikesir, near the Sea of Marmaras, whereas Hellenistic pottery has been unearthed in the mines of the Biga Peninsula. Finally, the radiocarbon dating of samples from the mine of Altinoluk provides evidence for the dating of the mine to the mid-3rd cent. BC.16
4. Copper
The mining of copper in Asia Minor during the Archaic period is only speculative, for example on the coast opposite Samos.17
In the Classical period, Artemidorus the geographer mentions the operation of a copper mine in Adramyttion until Alexander’s the Great period; this mine is also mentioned by the historian Xenophon.18
5. Iron
There were also iron mines in Asia Minor. Ionia had no ferrous deposits and it was difficult to obtain iron. However, since the late 7th-6th cent. more resources became available, as the Phocaeans bought iron from Etruria and the south coast of Pontus was colonized. Literary evidence attests the trade of steel in the Aegean. The first relevant reference is dated to the first half of the 5th cent. BC. It should be mentioned that iron had more value than any other metal at that time.19
6. Bronze
The production of bronze in Greece, as well as in Asia Minor, remains a problematic case since there is no evidence for ancient supplies of the metal. Supplies of raw materials for copper production have been discovered recently on Mount Taurus. This production is dated either to the 3rd millennium BC (based on the oxidisation of copper), based on the context in the archaeological site of Göltepe in south and central Turkey, or to around 3000 BC (according to the finds in the copper mine of Kestel).20 Nevertheless, other researchers are cautious in accepting this dating, as there is no secure evidence to prove the mining of the metal in the region. Recently, it has been suggested that between the 2nd millennium and the 11th cent. AD bronze was imported from Anatolia, probably from Afghanistan and Malaysia. D. Muhly has pointed out the transportation of copper from central Anatolia via a well-known trade route. It seems that in the second half of the 3rd millennium BC there were important changes in metal supplies in the Aegean. However, the provenance of the raw material remains unidentified.21
1. Treister, M. Y., The role of Metals in Ancient Greek History (Leiden-N. York-Koeln: Brill, 1996), p. 21. Cf. Forbes, R. J., Metallurgy in Antiquity. A Notebook for Archaeologists and Technologists (Leiden 1950), p. 198 ff. Healy, J. F., Mining and Metallurgy in the Greek and Roman World (London 1978), p. 46, 53, 57 ff. Ramin, J., La technique miniere et mettallurgique des Anciens (Bruxelles 1977), p. 201 ff. Pleiner, R., Iron Working in Ancient Greece (Praha 1969).
2. Davies, O., Roman Mines in Europe (Oxford 1935), p. 237.
3. This is argued by S. Przekowski: Waldbaum, J. C., Metalwork from Sardeis. The finds through 1974 (Cambridge 1983), p. 3 ff.
4. This view was supported by Roebuck: Waldbaum, J. C., Metalwork from Sardeis. The finds through 1974 (Cambridge 1983), p. 3 ff.
5. Waldbaum, J. C., Metalwork from Sardeis. The finds through 1974 (Cambridge 1983), p. 3 ff.
6. Htd. 5.101. For other references to Pactolus River see Hdt. 1.69.
7. Str. 13.1.23, cf. 14.5.28.
8. Gray, D.H.F., ‘Metal-working in Homer’, JHS 74 (1954), p. 1 ff. Healy, J. F., Mining and Metallurgy in the Greek and Roman World (London 1978), p. 46.
9. Morkholm, O., Early Hellenistic Coinage from the Accession of Alexander to the Peace of Apamea (336-188 B.C.) (Cambridge 1991), p. 3.
10. Hdt. 1.50. Waldbaum, J. C., Metalwork from Sardeis. The finds through 1974 (Cambridge 1983), p. 7, n. 61 with additional bibliography. Treister, M. Y., The role of Metals in Ancient Greek History (Leiden-N. York-Koeln: Brill, 1996), p. 172.
11. Hdt. 1.94. Waldbaum, J. C., Metalwork from Sardeis. The finds through 1974 (London 1983), p. 7, n. 61.
12. Waldbaum, J. C., Metalwork from Sardeis. The finds through 1974 (Cambridge 1983), p. 7, with bibliography. Treister, M. Y., The role of Metals in Ancient Greek History (Leiden-N. York-Koeln 1996), p. 172.
13. Treister, M. Y., The role of Metals in Ancient Greek History (Leiden-N. York-Koeln 1996), p. 37.
14. Treister, M. Y., The role of Metals in Ancient Greek History (Leiden-N. York-Koeln 1996), p. 26, n. 33.
15. Rostovtzeff, M. I., The Social and Economic History of the Hellenistic World (Oxford 1941), p. 657 ff. Healy, J. F., Mining and Metallurgy in the Greek and Roman World (London 1978), p. 58.
16. Treister, M. Y., The role of Metals in Ancient Greek History (Leiden-N. York-Koeln: Brill, 1996), p. 290.
17. Treister, M. Y., The role of Metals in Ancient Greek History (Leiden-N. York-Koeln 1996), p. 21.
18. Forbes, R. J., Metallurgy in Antiquity. A Notebook for Archaeologists and Technologists (Leiden 1950), p. 303; Treister, M. Y., The role of Metals in Ancient Greek History (Leiden-N. York-Koeln 1996), p. 187.
19. Treister, M. Y., The role of Metals in Ancient Greek History (Leiden-N. York-Koeln 1996), p. 173-174.
20. Treister, M. Y., The role of Metals in Ancient Greek History (Leiden-N. York-Koeln 1996), p. 28, n. 42.
21. Treister, M. Y., The role of Metals in Ancient Greek History (Leiden-N. York-Koeln 1996), p. 28-29.
0 σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου