Θεοφάνης Τάσης.
Η δυνατότητα να ντυνόμαστε όπως μας αρέσει, να υιοθετούμε συμπεριφορές, να υποδυόμαστε ρόλους, εν ολίγοις να επιλέγουμε ελεύθερα την εικόνα μας αποτελεί ένα από τα όψιμα χαρακτηριστικά της νεωτερικότητας, το οποίο ήταν άγνωστο τόσο στη Δύση πριν από τον 20ό αιώνα όσο και στο σύνολο των υπόλοιπων πολιτισμών στην Ιστορία. Η συντριπτική πλειονότητα των κοινωνιών που γνωρίζουμε καθόριζαν αυστηρά τους ρόλους των τάξεων, των γενεών, των φύλων και, σε συνάφεια με αυτούς, τους τρόπους ένδυσης και συμπεριφοράς, δηλαδή την εικόνα, επιτρέποντας ελάχιστες και αυστηρά καθορισμένες εξαιρέσεις, κυρίως στα πλαίσια θρησκευτικών τελετών, όπως αν μιλάμε, λ.χ., για τη Δύση κατά τη λατρεία του Διόνυσου ή αργότερα στα αναγεννησιακά καρναβάλια.
Στις αρχές του 20ού αιώνα οι γυναίκες κόβουν τα μαλλιά τους κοντά και αρχίζουν να φορούν παντελόνια. Ηθοποιοί όπως η Greta Garbo και η Μarlene Dietrich προτείνουν μια διφορούμενη ανδρόγυνη σεξουαλικότητα, παίζοντας επιδέξια με τις παραδοσιακές εικόνες των φύλων. Παράλληλα με την εμφάνιση της Coco Chanel που εισάγει το στυλ chic-pauvre, (το κομψό-φτωχό) οι κατώτερες κοινωνικές τάξεις διεκδικούν το δικαίωμα στην κομψότητα, η οποία δεν αποτελεί πλέον αποκλειστικό προνόμιο των αριστοκρατών. Την ίδια εποχή στα music hall του Ηarlem εισέρχονται οι πρώτοι λευκοί θαμώνες, ενώ οι Αφροαμερικανοί ισιώνουν τα μαλλιά τους. Βρισκόμαστε, βεβαίως, μακριά ακόμη από την αλλαγή του χρώματος της επιδερμίδας του Μichael Jackson.
Εν ολίγοις, στις αρχές του 20ού αιώνα η αυξανόμενη διεκδίκηση της χειραφέτησης του υποκειμένου στις κοινωνικές του σχέσεις και πρακτικές εντός των δυτικών καπιταλιστικών κοινωνιών το έφερε αντιμέτωπο με μια καινούργια ελευθερία, δηλαδή με νεοαποκτηθείσες εναλλακτικές ως προς την εικόνα του, αλλά και ως προς την ταυτότητά του. Αυτή την ανάγκη ήρθε να καλύψει η μόδα (fashion) και αργότερα, μετά την ήττα των διαφόρων ολοκληρωτισμών, οι οποίοι επέβαλλαν μαζικώς μια εικόνα και μια ταυτότητα στα πλαίσια μιας κοσμοθεωρίας, το life style.
Κατασκευή Τρόπων
Εκλαμβάνω τη μόδα ως κατασκευή τρόπων διαμόρφωσης της εικόνας που προσφέρονται προς μαζική κατανάλωση, ενώ το life style ως πρόταση μιας ταυτότητας, φευγαλέας, ρευστής και αναλώσιμης δίχως κόπο. Αμφότερα υποκαθιστούν την αυτόνομη διαμόρφωση του βίου από το υποκείμενο, όπως την υποκαθιστούσαν στις προνεωτερικές και παραδοσιακές κοινωνίες οι προκαθορισμένες από την παράδοση ταυτότητες. Μιλώντας λοιπόν για τη μόδα και το life style σήμερα, αυτό για το οποίο μιλάμε είναι το πρόβλημα της ελευθερίας στη νεωτερικότητα ως πρόβλημα επιλογής εναλλακτικών εικόνων και δυνατοτήτων διαμόρφωσης της ταυτότητας.
Αν και αυτή η ελευθερία αποτελεί ένα κατεξοχήν γνώρισμα της εποχής μας, μπορούμε ωστόσο να ανιχνεύσουμε τη σπερματική μορφή της ήδη στη δημοκρατική αρχαία Αθήνα. Με την εμφάνιση του Σωκράτη και την επακόλουθη ανθρωποκεντρική στροφή της φιλοσοφίας, το ζητούμενο είναι μέσω του φιλοσοφείν να οδηγηθεί κανείς στο αγαθό και την αρετή. Έτσι η φιλοσοφία γίνεται μια δραστηριότητα συνειδητής διαμόρφωσης του βίου μέσω του αυτοστοχασμού. Ο Σωκράτης, και πολύ περισσότερο οι ριζοσπάστες επίγονοί του, οι Κυνικοί, πρότειναν διαφορετικούς τρόπους ζωής εντός της πόλης. Το ίδιο έκαναν ο Πλάτων ιδρύοντας τηνΑκαδημία, εκτός των τειχών της πόλης, ο Αριστοτέλης με τηνΠεριπατητική Σχολή και οι Επικούρειοι. Όλοι τους πρότειναν καινοφανείς, αδιανόητους έως τότε τρόπους να σχετίζεται κανείς με τον εαυτό του και τους άλλους. Τρόποι που ενσαρκώνονταν στην εικόνα τους: οι Κυνικοί, σε αντίθεση με τους κομψούς μαθητές της Ακαδημίας, προκαλώντας με την ατημέλητη εμφάνισή τους, φωνασκώντας, ενίοτε ακόμη και αυνανιζόμενοι δημόσια, οι Επικούρειοι αποσυρόμενοι από τον δημόσιο βίο. Όλοι τους πρότειναν πρακτικές διαμόρφωσης όχι απλώς της εικόνας, αλλά του βίου, εφικτές λόγω της νεοαποκτηθείσας ελευθερίας εντός της δημοκρατικής πόλης. Στους πρώτους μ.Χ. αιώνες αυτή η αντίληψη της φιλοσοφίας ως τρόπος του βίου ενσωματώθηκε στον Χριστιανισμό. Εδώ όμως η επιμέλεια του εαυτού, προυπόθεση για τη διαμόρφωση του βίου, μετασχηματίζεται σε ασκητική, ενώ οι πρακτικές της, όπως λ.χ. η διαιτητική και ο αυτοστοχασμός, καθώς αλλοιώνονται σε νηστεία και εξομολόγηση γίνονται, όπως έχει δείξει ο Foucault, μέθοδοι επιτήρησης και ελέγχου των υποκειμένων στα πλαίσια μιας ιεραρχικής δομής, της Εκκλησίας.
Ερωτήματα που συνιστούν πρωταρχικά και αναγκαία συστατικά μιας εργασίας εαυτού
Στους αιώνες που ακολούθησαν η φιλοσοφία μετασχηματίστηκε σε μια αμιγώς θεωρητική δραστηριότητα, απεμπολώντας κάθε βλέψη διαμόρφωσης του υποκειμένου και της καθημερινότητάς του. Στη δε χειραφετητική παράδοση, αν και τέθηκε το ζήτημα του μετασχηματισμού της κοινωνίας μέσω της επανάστασης, το υποκείμενο παρέμενε στην καλύτερη περίπτωση ύποπτο. Όμως στον 20ό αιώνα η αυξανόμενη ελευθερία του υποκειμένου ως προς την εικόνα του επέφερε ακολούθως την εκ νέου ανάδυση του ζητήματος της διαμόρφωσης του βίου. Για όσους δεν επέλεξαν τη λύση που προσέφερε το καπιταλιστικό σύστημα παραγωγής, δηλαδή τη μόδα και το life style ως κατανάλωση εικόνων και ταυτοτήτων, τέθηκαν ερωτήματα όπως:
Είναι δυνατόν να διαμορφώσω όχι απλώς την εικόνα μου, αλλά τη ζωή μου και, αν ναι, με ποιον τρόπο; Πώς καθορίζεται η δυνατότητα διαμόρφωσης από τις υπάρχουσες δομές εξουσίας;
Τα παραπάνω ερωτήματα συνιστούν πρωταρχικά και αναγκαία συστατικά μιας εργασίας εαυτού, δηλαδή μιας δραστηριότητας συνειδητής διαμόρφωσης τρόπων του βίου μέσω της ελεύθερης επιλογής συνηθειών και πρακτικών.
Αυτή η εργασία εαυτού αποτελεί με τη σειρά της μια θεμελιακή προϋπόθεση για την αυτοδιακυβέρνηση του υποκειμένου. Με τον όρο αυτοδιακυβέρνηση του υποκειμένου εννοώ τη ζωντανή καθημερινή εκδίπλωση της αυτονομίας μέσω της δημιουργίας και της καλλιέργειας τεχνολογιών του εαυτού, οι οποίες συντελούν στη διαμόρφωση του βίου. Έτσι φτάνουμε σ΄ αυτό που ονομάζω πολιτικές του βίου, τη δημιουργία μορφών διακυβέρνησης του εαυτού, της επικοινωνίας με τον άλλο, δηλαδή πρακτικών του έρωτα, της φιλίας, της συνεργασίας, της οικογένειας και γενικότερα τη δημιουργία μορφών συμμετοχής στη δημοκρατική άσκηση της δημόσιας εξουσίας με στόχο την εκδίπλωση της φαντασίας για την ελεύθερη διάπλαση του ατομικού βίου και της κοινωνικής συμβίωσης. Κεντρικό χαρακτηριστικό αυτών των πολιτικών, των οποίων οι επιμέρους μορφές και σφαίρες είναι αδιαχώριστες μεταξύ τους και προϋποθέτουν η μία την άλλη, είναι η αμφισβήτηση των καπιταλιστικών θεσμών και αξιών, η διερώτηση των προτεινόμενων κοινωνικών συμπεριφορών, η διαύγαση και η κριτική στάση έναντι των σχέσεων εξουσίας.
Συνοψίζοντας, το θέμα της επιλογής της εικόνας μάς οδήγησε στο ζήτημα της διαμόρφωσης του βίου, το οποίο όμως είναι αξεδιάλυτα συνυφασμένο με την αναμόρφωση των υπαρχουσών δομών εξουσίας. Αυτό είναι το σημείο όπου συναντάται σήμερα μια ριζική φιλοσοφία με όσους ζουν ψυχές έχοντες κυμάτων εν αγκάλαις
antifono.gr
Η δυνατότητα να ντυνόμαστε όπως μας αρέσει, να υιοθετούμε συμπεριφορές, να υποδυόμαστε ρόλους, εν ολίγοις να επιλέγουμε ελεύθερα την εικόνα μας αποτελεί ένα από τα όψιμα χαρακτηριστικά της νεωτερικότητας, το οποίο ήταν άγνωστο τόσο στη Δύση πριν από τον 20ό αιώνα όσο και στο σύνολο των υπόλοιπων πολιτισμών στην Ιστορία. Η συντριπτική πλειονότητα των κοινωνιών που γνωρίζουμε καθόριζαν αυστηρά τους ρόλους των τάξεων, των γενεών, των φύλων και, σε συνάφεια με αυτούς, τους τρόπους ένδυσης και συμπεριφοράς, δηλαδή την εικόνα, επιτρέποντας ελάχιστες και αυστηρά καθορισμένες εξαιρέσεις, κυρίως στα πλαίσια θρησκευτικών τελετών, όπως αν μιλάμε, λ.χ., για τη Δύση κατά τη λατρεία του Διόνυσου ή αργότερα στα αναγεννησιακά καρναβάλια.
Στις αρχές του 20ού αιώνα οι γυναίκες κόβουν τα μαλλιά τους κοντά και αρχίζουν να φορούν παντελόνια. Ηθοποιοί όπως η Greta Garbo και η Μarlene Dietrich προτείνουν μια διφορούμενη ανδρόγυνη σεξουαλικότητα, παίζοντας επιδέξια με τις παραδοσιακές εικόνες των φύλων. Παράλληλα με την εμφάνιση της Coco Chanel που εισάγει το στυλ chic-pauvre, (το κομψό-φτωχό) οι κατώτερες κοινωνικές τάξεις διεκδικούν το δικαίωμα στην κομψότητα, η οποία δεν αποτελεί πλέον αποκλειστικό προνόμιο των αριστοκρατών. Την ίδια εποχή στα music hall του Ηarlem εισέρχονται οι πρώτοι λευκοί θαμώνες, ενώ οι Αφροαμερικανοί ισιώνουν τα μαλλιά τους. Βρισκόμαστε, βεβαίως, μακριά ακόμη από την αλλαγή του χρώματος της επιδερμίδας του Μichael Jackson.
Εν ολίγοις, στις αρχές του 20ού αιώνα η αυξανόμενη διεκδίκηση της χειραφέτησης του υποκειμένου στις κοινωνικές του σχέσεις και πρακτικές εντός των δυτικών καπιταλιστικών κοινωνιών το έφερε αντιμέτωπο με μια καινούργια ελευθερία, δηλαδή με νεοαποκτηθείσες εναλλακτικές ως προς την εικόνα του, αλλά και ως προς την ταυτότητά του. Αυτή την ανάγκη ήρθε να καλύψει η μόδα (fashion) και αργότερα, μετά την ήττα των διαφόρων ολοκληρωτισμών, οι οποίοι επέβαλλαν μαζικώς μια εικόνα και μια ταυτότητα στα πλαίσια μιας κοσμοθεωρίας, το life style.
Κατασκευή Τρόπων
Εκλαμβάνω τη μόδα ως κατασκευή τρόπων διαμόρφωσης της εικόνας που προσφέρονται προς μαζική κατανάλωση, ενώ το life style ως πρόταση μιας ταυτότητας, φευγαλέας, ρευστής και αναλώσιμης δίχως κόπο. Αμφότερα υποκαθιστούν την αυτόνομη διαμόρφωση του βίου από το υποκείμενο, όπως την υποκαθιστούσαν στις προνεωτερικές και παραδοσιακές κοινωνίες οι προκαθορισμένες από την παράδοση ταυτότητες. Μιλώντας λοιπόν για τη μόδα και το life style σήμερα, αυτό για το οποίο μιλάμε είναι το πρόβλημα της ελευθερίας στη νεωτερικότητα ως πρόβλημα επιλογής εναλλακτικών εικόνων και δυνατοτήτων διαμόρφωσης της ταυτότητας.
Αν και αυτή η ελευθερία αποτελεί ένα κατεξοχήν γνώρισμα της εποχής μας, μπορούμε ωστόσο να ανιχνεύσουμε τη σπερματική μορφή της ήδη στη δημοκρατική αρχαία Αθήνα. Με την εμφάνιση του Σωκράτη και την επακόλουθη ανθρωποκεντρική στροφή της φιλοσοφίας, το ζητούμενο είναι μέσω του φιλοσοφείν να οδηγηθεί κανείς στο αγαθό και την αρετή. Έτσι η φιλοσοφία γίνεται μια δραστηριότητα συνειδητής διαμόρφωσης του βίου μέσω του αυτοστοχασμού. Ο Σωκράτης, και πολύ περισσότερο οι ριζοσπάστες επίγονοί του, οι Κυνικοί, πρότειναν διαφορετικούς τρόπους ζωής εντός της πόλης. Το ίδιο έκαναν ο Πλάτων ιδρύοντας τηνΑκαδημία, εκτός των τειχών της πόλης, ο Αριστοτέλης με τηνΠεριπατητική Σχολή και οι Επικούρειοι. Όλοι τους πρότειναν καινοφανείς, αδιανόητους έως τότε τρόπους να σχετίζεται κανείς με τον εαυτό του και τους άλλους. Τρόποι που ενσαρκώνονταν στην εικόνα τους: οι Κυνικοί, σε αντίθεση με τους κομψούς μαθητές της Ακαδημίας, προκαλώντας με την ατημέλητη εμφάνισή τους, φωνασκώντας, ενίοτε ακόμη και αυνανιζόμενοι δημόσια, οι Επικούρειοι αποσυρόμενοι από τον δημόσιο βίο. Όλοι τους πρότειναν πρακτικές διαμόρφωσης όχι απλώς της εικόνας, αλλά του βίου, εφικτές λόγω της νεοαποκτηθείσας ελευθερίας εντός της δημοκρατικής πόλης. Στους πρώτους μ.Χ. αιώνες αυτή η αντίληψη της φιλοσοφίας ως τρόπος του βίου ενσωματώθηκε στον Χριστιανισμό. Εδώ όμως η επιμέλεια του εαυτού, προυπόθεση για τη διαμόρφωση του βίου, μετασχηματίζεται σε ασκητική, ενώ οι πρακτικές της, όπως λ.χ. η διαιτητική και ο αυτοστοχασμός, καθώς αλλοιώνονται σε νηστεία και εξομολόγηση γίνονται, όπως έχει δείξει ο Foucault, μέθοδοι επιτήρησης και ελέγχου των υποκειμένων στα πλαίσια μιας ιεραρχικής δομής, της Εκκλησίας.
Ερωτήματα που συνιστούν πρωταρχικά και αναγκαία συστατικά μιας εργασίας εαυτού
Στους αιώνες που ακολούθησαν η φιλοσοφία μετασχηματίστηκε σε μια αμιγώς θεωρητική δραστηριότητα, απεμπολώντας κάθε βλέψη διαμόρφωσης του υποκειμένου και της καθημερινότητάς του. Στη δε χειραφετητική παράδοση, αν και τέθηκε το ζήτημα του μετασχηματισμού της κοινωνίας μέσω της επανάστασης, το υποκείμενο παρέμενε στην καλύτερη περίπτωση ύποπτο. Όμως στον 20ό αιώνα η αυξανόμενη ελευθερία του υποκειμένου ως προς την εικόνα του επέφερε ακολούθως την εκ νέου ανάδυση του ζητήματος της διαμόρφωσης του βίου. Για όσους δεν επέλεξαν τη λύση που προσέφερε το καπιταλιστικό σύστημα παραγωγής, δηλαδή τη μόδα και το life style ως κατανάλωση εικόνων και ταυτοτήτων, τέθηκαν ερωτήματα όπως:
Είναι δυνατόν να διαμορφώσω όχι απλώς την εικόνα μου, αλλά τη ζωή μου και, αν ναι, με ποιον τρόπο; Πώς καθορίζεται η δυνατότητα διαμόρφωσης από τις υπάρχουσες δομές εξουσίας;
Τα παραπάνω ερωτήματα συνιστούν πρωταρχικά και αναγκαία συστατικά μιας εργασίας εαυτού, δηλαδή μιας δραστηριότητας συνειδητής διαμόρφωσης τρόπων του βίου μέσω της ελεύθερης επιλογής συνηθειών και πρακτικών.
Αυτή η εργασία εαυτού αποτελεί με τη σειρά της μια θεμελιακή προϋπόθεση για την αυτοδιακυβέρνηση του υποκειμένου. Με τον όρο αυτοδιακυβέρνηση του υποκειμένου εννοώ τη ζωντανή καθημερινή εκδίπλωση της αυτονομίας μέσω της δημιουργίας και της καλλιέργειας τεχνολογιών του εαυτού, οι οποίες συντελούν στη διαμόρφωση του βίου. Έτσι φτάνουμε σ΄ αυτό που ονομάζω πολιτικές του βίου, τη δημιουργία μορφών διακυβέρνησης του εαυτού, της επικοινωνίας με τον άλλο, δηλαδή πρακτικών του έρωτα, της φιλίας, της συνεργασίας, της οικογένειας και γενικότερα τη δημιουργία μορφών συμμετοχής στη δημοκρατική άσκηση της δημόσιας εξουσίας με στόχο την εκδίπλωση της φαντασίας για την ελεύθερη διάπλαση του ατομικού βίου και της κοινωνικής συμβίωσης. Κεντρικό χαρακτηριστικό αυτών των πολιτικών, των οποίων οι επιμέρους μορφές και σφαίρες είναι αδιαχώριστες μεταξύ τους και προϋποθέτουν η μία την άλλη, είναι η αμφισβήτηση των καπιταλιστικών θεσμών και αξιών, η διερώτηση των προτεινόμενων κοινωνικών συμπεριφορών, η διαύγαση και η κριτική στάση έναντι των σχέσεων εξουσίας.
Συνοψίζοντας, το θέμα της επιλογής της εικόνας μάς οδήγησε στο ζήτημα της διαμόρφωσης του βίου, το οποίο όμως είναι αξεδιάλυτα συνυφασμένο με την αναμόρφωση των υπαρχουσών δομών εξουσίας. Αυτό είναι το σημείο όπου συναντάται σήμερα μια ριζική φιλοσοφία με όσους ζουν ψυχές έχοντες κυμάτων εν αγκάλαις
antifono.gr
0 σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου